چگونه حرکات کلیشه‌ای و رفتار‌های نابینایی را کنترل کنیم؟
امین عرب: روان‌شناس و آموزگار آموزش و پرورش استثنایی فارس
فشردن چشم، تکان دادن سر، چرخش به دور خود، تکان خوردن پاندولی، ضربه زدن با پا‌ها، بازی کردن مداوم با انگشتان، خم کردن سر و بسیاری از حرکات مشابه برای افراد نابینا رفتار‌هایی آشنایند. ممکن است چنین رفتار‌هایی را در اطرافیان دیده یا خودتان آن را تجربه کرده باشید. حتی شاید در حال حاضر با چنین رفتار‌هایی دست‌به‌گریبانید و دنبال راهی برای کنترل آنها می‌گردید. رهایی از این رفتار‌ها که تأثیر منفی بسزایی در ارتباطات اجتماعی می‌گذارند، دغدغۀ بسیاری از افراد نابینا و خانواده‌ها و مربیان آنهاست.
خواندن تجربیات سارا بلیک لاروس، مدرس دانشگاه اندرسون، میتواند به آگاهی شما در این زمینه بیفزاید و در کنترل این رفتار، راهکار‌هایی را در اختیارتان بگذارد. هرچند تمرکز متن بر کودکان است؛ اما بزرگ‌سالان نیز می‌توانند با ایجاد تغییرات لازم و کمک گرفتن از اطرافیان، از تکنیک‌های گفته‌شده استفاده کنند.
***
این جمله را ۲۵ بار نوشته بودم: «من دیگر دستم را در چشمم فرو نمی‌کنم.» هنوز ۴۷۵ بار باقی مانده‌بود؛ یعنی نوزده صفحه دیگر. باید تمام شب را بیدار می‌ماندم.
کاغذی دیگر در ماشین تایپ بریل گذاشتم و ۲۵ بار دیگر نوشتم. خشم در وجودم موج می‌زد. باید راهی برای ترک این عادت قدیمی پیدا می‌کردم.
در پایان چهارمین صفحه، شروع به گریه کردم. من نمی‌توانستم تند بنویسم. می‌خواستم این کار عذاب‌آور زودتر تمام شود و در عین حال از وضع موجود شرمگین بودم. من برای چیزی تنبیه می‌شدم که هر‌چقدر هم می‌خواستم، نمی‌توانستم کنترلش کنم. پدر و مادرم نمی‌دانستند روزی چند بار خودم را به‌خاطر این رفتار سرزنش می‌کنم. به خودم می‌گفتم: «باز که داری این کار را می‌کنی احمق! مگر قرار نبود تکرارش نکنی!»
پایان آن شب را یادم نیست. فکر کنم مادرم آخر تسلیم شد و اجازه داد بعد از رسیدن به صدمین جمله، دست از کار بکشم. هفده سال گذشت تا توانستم بر این عادت غلبه کنم.
این عادت معمولاً به عنوان فشار دادن چشم شناخته می‌شود. به کرات دیده‌ام که والدین سؤالات مشابهی را در این زمینه مطرح می‌کنند: «چگونه می‌توانم فرزندم را از فشردن چشم‌هایش منع کنم؟ آیا این عادت خطرناک است؟» در مورد سایر رفتار‌ها کمتر سؤالات مشابهی می‌بینم.
کودکان نابینا اغلب رفتار‌هایی از خود نشان می‌دهند که نوعی تحریک را برای آنان فراهم می‌کند یا آنها را قادر می‌سازد که به نحوی ارتباط برقرار کنند. این رفتار‌ها به قدری رایج‌اند که به آنها برچسب رفتار‌های نابینایی[1]داده شده است.
در این نوشته چند راهبرد برای کمک به کودکان در اصلاح این رفتار‌ها پیشنهاد خواهم کرد. با‌این‌حال می‌خواهم بر واقعیت دیگری نیز تأکید کنم: هر رفتاری را که یک کودک نابینا نشان می‌دهد، نمی‌توان در گروه رفتار‌های نابینایی طبقه‌بندی کرد. برخی رفتار‌ها مانند گاز گرفتن و بهانه‌گیری، معمولاً در سطح مشخصی از رشد کودکان دیده می‌شود. هنگام پرداختن به مشکلات رفتاری هر کودک، مهم است که به علت و نتیجه آن رفتار فکر کنید.
فشردن چشم
نظرات در مورد تأثیر فشردن چشم متفاوت است. این کار اغلب باعث می‌شود چشم‌ها فرو‌رفته به نظر برسند؛ اما من به‌عنوان کسی که سال‌ها این کار را انجام داده است، متقاعد نشده‌ام که برای چشم خطرناک باشد. این موضوع احتمالاً به میزان فشاری که فرد وارد می‌کند بستگی دارد. من هرگز فشار زیادی وارد نکرده‌ام و هیچ مطالعه‌ای نیست که ثابت کند اگر چشمانم را فشار نمی‌دادم، همین وضعیت را تجربه می‌کردم یا خیر. ممکن است فردی بر اثر مالش یا فشار دادن دست‌های کثیف، به عفونت چشم مبتلا شود؛ اما تا کنون این اتفاق برای هیچ یک از آشنایان من نیفتاده است.
بزرگترین مشکل فشردن چشم این است که از نظر اجتماعی غیر‌قابل‌قبول تلقی می‌شود. این کاری نیست که اکثر مردم انجام دهند؛ حتی اگر همان‌قدر که ناخن جویدن برای دیگران عادی است، فشردن چشم برای فرد نابینا عادی باشد. این رفتاری نیست که فرد نابینا آگاهانه انجام دهد و دلیل دشواری متوقف کردن آن همین است.
بسیاری از کودکان نابینا فشردن چشم را قبل از تولد یک‌سالگی‌شان شروع می‌کنند. این رفتار ممکن است دلایل مختلفی داشته باشد. در جایی خوانده‌ام که بعضی از کودکان به خاطر درد چشمشان این کار را انجام می‌دهند. یک توضیح رایج این است که فشردن چشم باعث تحریک شبکیه می‌شود، به‌طوری‌که کودک جرقه‌های نور را می‌بیند. من چنین تجربه‌ای را به یاد ندارم و مثل خیلی‌ها نمی‌توانم علت این رفتار را شناسایی کنم یا توضیح دهم.
بسیاری از کودکان هنگام خستگی یا ناراحتی بیشتر، چشمانشان را فشار می‌دهند. من توصیه می‌کنم والدین و مراقبان، این زمان‌ها را برای خاموش کردن رفتار انتخاب نکنند؛ چون کودک به علت دیگری تحت فشار است و پرداختن به این موضوع میتواند فشار مضاعفی را بر کودک وارد کند.
توصیه من برای جلوگیری از فشردن چشم این است که به کودک کمک کنید تا از اعضای بدن خود و ارتباط آنها با یکدیگر آگاه شود. یکی از خانواده‌ها تجربه موفقی در استفاده از یاد‌آوری‌های کلامی داشته که در ابتدا با تذکرات فیزیکی همراه بوده است. «دست‌ها پایین»، جمله‌ای است که آنها استفاده می‌کنند. من به خانواده‌های دیگر پیشنهاد کرده‌ام که از علامتی مانند «دستانت کجایند؟» استفاده کنند. این جمله ممکن است کودک را تشویق کند بیشتر در مورد آنچه دستانش انجام می‌دهند و اینکه آیا این یک فعالیت مناسب است یا خیر، فکر کنند. مزیت چنین سؤالی این است که می‌توان از آن در مواقع دیگری نیز استفاده کرد که دست‌ها درگیر فعالیت‌های مناسبند. این به کودک کمک می‌کند تا احساس مثبتی نسبت به خود داشته باشد و سؤال نقش کنترل‌گر را ایفا کند نه تنبیه. علاوه‌بر‌‌این، «دستانت کجایند؟» میتواند برای کنترل رفتار‌های دیگری که ممکن است همراه یا به‌جای فشردن چشم رخ دهند نیز استفاده شود.
تکان خوردن
تکان خوردن از دیگر رفتار‌های رایج در کودکان نابیناست. برخی محققان معتقدند این رفتار پاسخی است به نیاز به تحریک دهلیزی و ناتوانی در حرکت آزادانه در محیط که علت آن محافظت بیش از حد، ناتوانی مراقبان در تشویق به تحرک یا محدودیت حرکت ناشی از مشکلات پزشکی است. آگاهی از اعضای بدن به فرد کودک یا بزرگ‌سال کمک می‌کند که در حذف این رفتار همانند فشردن چشم موفق شود. علاوه بر این، فرد باید رفتار حذف‌شده را با شکل مناسبی از تحریک دهلیزی جایگزین کند.
چرخیدن
چرخیدن از دیگر رفتار‌هایی است که در کودکان نابینا دیده می‌شود. این رفتار کاربرد‌های متفاوتی دارد. من هنگام چرخیدن، از مشاهده اجسامی که حرکت می‌کردند و همچنین با باز کردن دستانم از احساس باد لذت می‌بردم. کودکان بینا نیز از چرخیدن لذت می‌برند. تفاوت آنجاست که کودک بینا بیشتر میتواند از وسائل مناسب مثل چرخ و فلک یا تایر‌بازی برای ارضای میل خود به چرخیدن استفاده کند؛ اما چون ابزار مناسب به‌راحتی برای کودک نابینا در دسترس نیست، از آنچه در دسترس است یعنی بدن خودش استفاده می‌کند. کودکان نابینا نیز همانند سایر کودکان به فعالیت‌هایی مثل دویدن، پریدن و کوهنوردی نیاز دارند و می‌توانند بسته به توانایی‌های فردی‌شان و ایمنی محیط و در صورت نیاز با ایجاد تغییر، در این فعالیت‌ها شرکت کنند.
اهمیت آموزش رفتار‌های مناسب
هنگام حذف هر رفتاری که از نظر اجتماعی نامناسب است، والدین و سایر مراقبان باید به‌خاطر داشته باشند که این رفتار هدفی را برای کودک دنبال می‌کند و باید با رفتار قابل‌قبولی جایگزین شود که در خدمت همان هدف باشد یا نیاز به رفتار مشکل‌ساز را از بین ببرد. در مورد فشردن چشم، نگه داشتن دست‌های کودک یا ممکن است باعث کاهش تمایل وی به این رفتار شود یا نشود.
انتخاب راه‌های مقابله
هنگامی که یک رفتار نامناسب پایدار است، مراقبان باید راهکار‌های خود را عاقلانه انتخاب کنند. در مواردی بهتر است برای پیشگیری از شدت یافتن رفتار، در اوایل بروز، سعی در مقابله با آن کرد؛ حال آنکه در برخی موارد بهتر است صبر کرد تا کودک به سنی برسد که بتواند در به‌کار‌گیری راهبرد‌ها همکاری و مشارکت کند.
منبع: وبسایت Night-light
[1]. Blindism
