مقدمه
نا‌توان‌انگاری، اولین مانعی است که ما، افراد نابینا و کم‌بینا در مسیر پیدا‌کردن شغل با آن مواجه می‌شویم. ترس کارفرمایان برای استخدام نیروی کار با آسیب بینایی، از آنجا سرچشمه می‌گیرد که خودشان نمی‌توانند بدون دیدن، وظایف‌شان را انجام دهند و شناختی از مقوله معلولیت، تکنیک‌های جایگزین، نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای کمکی ندارند. ولی ما می‌توانیم با حضور تأثیر‌گذار در رسانه‌ها، محیط اجتماعی و فضای شغلی، توجه کارفرمایان و همکارانمان را به توانایی‌هایمان فارغ از معلولیت، جلب کنیم و همان‌طور که به هم‌نوعان با آسیب بینایی قبلی‌مان مدیون هستیم، مصاحبه‌های شغلی و فضا‌های کاری خود و سایر افراد نابینا و کم‌بینا را هموار کنیم.
نقایص فردی (عدم تخصص، ضعف در معرفی توانایی‌ها یا انتظارات بالای شغلی) مانع دیگری است. با گرفتن مشاوره‌های شغلی از افراد با‌تجربه، می‌توانیم آنها را رفع کنیم و با توجه به مهارت‌ها و رشته تحصیلی‌مان، علایق خود را پیگیری کنیم؛ چرا که امروزه با پیشرفت تکنولوژی، کاهش محدودیت‌های ندیدن و ارتقای توانایی‌های کاری‌مان تنها وابسته به تمرین خواهد بود.
باید شبکه‌هایی ارتباطی بسازیم تا با کمک آشنایانمان به فرصت‌های کاری دست‌پیدا‌کنیم. با داشتن پشتوانه مالی هم می‌توانیم دوره‌های آموزشی لازم را بگذرانیم و مشاغل مختلف را محک بزنیم. همچنین باید به نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای تخصصی حوزه شغلی‌مان مسلط شویم و یاد بگیریم چطور با امکاناتی (مانند نرمافزارهای Google Docs، Google OCR For Persian Blinds، InstaReader و Sullivan+) اسناد الکترونیکی و کاغذی شغلی‌مان را دسترس‌پذیر‌کنیم.
در مشاغلی (مانند وکالت) که در آنها افراد نابینا و کم‌بینای زیادی کار می‌کنند و کارفرمایان با شرایط افراد معلول آشنا هستند، با مشکلات کمتری مواجه خواهیم شد؛ ولی با ابزارمند شدن کارها، شاید حتی بتوانیم مشاغل خانوادگی‌مان را با روش‌های مدرن و تجهیزات پیشرفته امروزی ادامه بدهیم.
آزمون استخدام
استخدام در دستگاه‌های دولتی، امنیت شغلی نسبی‌ای دارد ولی همان‌طور که در پادکست 5 اسفند 1400 ایران سپید آمده است، در قبولی آزمون‌های کتبی و شفاهی این مشاغل دولتی، با چالش‌هایی مواجه هستیم.
دستگاه‌های دولتی معمولاً به درستی سهمیه سه درصد استخدام معلولان را رعایت نمی‌کنند و در سهمیه‌بندی سِمَت‌های شغلی، معاینه پزشکی، ابلاغ محل خدمت، گزینش و مصاحبه تلاش می‌کنند ما را رد کنند؛ ولی به‌خاطر تکلیف دولت در استخدام افراد معلول تحت پوشش بهزیستی از طریق آزمون‌های استخدام، می‌توانیم بعد از کسب نمره قبولی در آزمون کتبی در دیوان عدالت اداری از دستگاه متخلف شکایت کنیم و به قوانین حمایتی و رأی‌های موافق قبلی دیوان برای استخدام معلولان، استناد کنیم. دستگاه متخلف باید نمرات پایین آزمون کتبی، عدم تسلط در مصاحبه‌های حضوری یا محدودیت قانونی در معاینات پزشکی را اثبات کند وگرنه مجبور به استخداممان خواهد شد. برای بهره‌مند شدن از این حمایت قانونی بعد از قبولی در آزمون کتبی، باید معرفی‌نامه سازمان بهزیستی و کارت معلولیت معتبرمان را در روز تشکیل پرونده تحویل دهیم و حضور کارشناس سازمان بهزیستی را در روز مصاحبه پیگیری کنیم.
چالش دیگر در مسیر استخدام دولتی، دسترسی به منابع کافی و به‌روز آزمون‌های کتبی است. به‌همین‌علت باید با کتابخانه‌های مخصوص افراد نابینا و کم‌بینا ارتباط داشته باشیم و از آشنایانمان کمک بگیریم تا منابع لازم را گویا کنیم. برای افزایش شانس قبولی، می‌توانیم نمونه سؤالات آزمون‌های سال‌های گذشته، منابع دروس تخصصی مشترک با کنکور کارشناسی ارشد و منابع دروس عمومی مشترک با کنکور سراسری را مطالعه کنیم. خوب است برای آشنایی بیشتر با راه‌های رفع نیاز مطالعاتی افراد با آسیب بینایی، به نسل مانای مهر‌ماه ۱۴۰۰ مراجعه کنیم.
چالش بعدی خواندن درست سؤال‌های آزمون کتبی است. می‌توانیم روز آزمون محترمانه از مسئولان برگزاری بخواهیم به ما دفترچه بریل بدهند یا منشی‌مان را برای خوانش سؤال‌های تخصصی (مانند ریاضی یا زبان‌های خارجی) عوض کنند.
مصاحبه شغلی
موفقیت در مصاحبه شغلی چه در نهاد‌های دولتی و چه در شرکت‌های خصوصی اصلی‌ترین مرحله پیدا‌کردن شغل است؛ چراکه در این جلسه مشخص می‌شود که آیا استخدام خواهیم شد یا نه. پس باید در ملاقات اول، یک برداشت مثبت از خودمان ایجاد کنیم و به هیئت گزینش نشان دهیم که بر ابزار و فناوری حوزه تخصصی‌مان مسلط هستیم؛ تحت فشار مصاحبه، می‌توانیم خود را کنترل‌کنیم؛ کار‌آمد و مستقل عمل می‌کنیم؛ اهل یادگیری مهارت‌های شغلی جدید هستیم و می‌توانیم با وجود آسیب بینایی، با کامپیوتر کار کنیم. در این راستا نوشتن رزومه خوب و همراه داشتن مدارک مربوط، کمک‌کننده است. همچنین می‌توانیم با دستیار کاری بینای‌مان، به این جلسه (به‌ویژه در محیط شرکت‌های خصوصی) برویم و از او برای انجام امور (مانند خواندن مدارک یا جا‌به‌جایی) کمک بگیریم.
برای داشتن آمادگی ذهنی و آرامش روانی، باید دربارۀ سؤالات روز مصاحبه از افراد با‌سابقه بپرسیم و در اینترنت جست‌و‌جو کنیم. معمولاً از ما در مصاحبه‌های کاری درزمینۀ: دانش تخصصی، تجارب کاری، دوره‌های آموزشی و تحصیلی، دست‌آورد‌ها (مانند کتاب و مقاله)، مهارت‌ها (مانند تسلط بر زبان انگلیسی یا کاربری کامپیوتر)، سخت‌افزار‌ها و نرمافزارهای حوزه کاری، چالش‌های احتمالی موقعیت‌های شغلی، و در گزینش عقیدتی سیاسی دربارۀ: احکام شرعی، فعالیت‌های سیاسی‌اجتماعی (مانند نماز جمعه و تظاهرات)، دانش سیاسی، مسائل اجتماعی، اخبار روز، صحبت‌های مسئولان سیاسی و ائمه جمعه می‌پرسند و نباید دروغ بگوییم؛ ولی لازم نیست از هر چیزی هم صحبت کنیم.
همچنین باید با سر، صورت و پوشش آراسته به مصاحبه شغلی برویم و تیپ و ظاهرمان با سیاست‌های محل موردنظر هماهنگ باشد؛ در جلسه عامدانه به وضعیت سر، حرکت دست یا تکان پایمان توجه کنیم؛ درست و مسلط پشت میز و روی صندلی بنشینیم؛ برای القای ارتباط رو‌‌در‌‌رو و تماس چشمی هم، به سمت صدای مصاحبه‌گران نگاه کنیم و پاسخ بدهیم.
پیدا‌کردن فرصت‌های شغلی
هرچه بتوانیم توانایی‌های علمی و تخصصی خودمان را به کارفرمایان و هیئت‌های گزینش بهتر معرفی کنیم، بیشتر احتمال دارد شغل پیدا کنیم. پس باید رزومه خودمان را بنویسیم و در آن از: اطلاعات فردی (مانند تاریخ تولد، راه‌های ارتباطی، وضعیت تأهل و محل سکونت)، سوابق تحصیلی (مانند مدارک دانشگاهی، کارگاه‌های آموزشی و کارورزی‌ها)، فعالیت‌های پژوهشی، تجربه‌های کاری، مهارت‌های مرتبط با حوزه شغلی، سایر توانایی‌ها (مانند فرهنگی، ادبی، هنری و ورزشی) و اقدامات داوطلبانه و مدنی حرف بزنیم و مستندات هر آنچه را که در رزومه می‌آوریم را پیوست کنیم. در رزومه باید داشته‌ها و دانستنی‌های‌مان را بنویسیم و لازم نیست محدودیت‌های جسمانی را (مانند آسیب بینایی) قید کنیم. این مسئله منافاتی با پذیرش محدودیت‌ها ندارد؛ چراکه آسیب‌های جسمانی در بیشتر موارد، برای دیگران قابل‌تشخیص است ولی قبل از اینکه افراد توانایی‌های علمی و ذهنی‌مان را از نزدیک ببینند، نباید فرصت‌های شغلی‌مان را به علت کلیشه‌های منفی جامعه، از دست بدهیم. اگر هم سوابق کاری‌مان برای عموم در‌دسترس است، می‌توانیم در مصاحبه تلفنی قبل از مصاحبه حضوری، معلولیتمان را برای آماده‌سازی کارفرما مطرح کنیم.
راه‌های مختلفی برای پیدا‌کردن فرصت‌های شغلی و دادن درخواست همکاری وجود دارد: می‌توانیم دفترچه سالانه سازمان سنجش را برای استخدام در دستگاه‌های دولتی بخوانیم و در سِمَت‌های شغلی متناسب با مدرک تحصیلی‌مان ثبت‌نام کنیم و بعد از قبولی در آزمون‌های کتبی و شفاهی، مشغول شویم؛ یا با کمک شبکه‌های ارتباطی و آشنایانمان می‌توانیم از فرصت‌های شغلی دستگاه‌های دولتی و شرکت‌های خصوصی مطلع شویم و برایشان رزومه بفرستیم. از طرف دیگر، می‌توانیم به بخش نیازمندی‌های شغلی وبسایت دستگاه‌ها و شرکت‌ها مراجعه‌کنیم و درخواست همکاری‌مان را همان‌جا ثبت کنیم. همچنین می‌توانیم در وبسایت‌های کاریابی و استخدام (مانند ایران‌تَلِنت، جابینجا، ای‌استخدام، جاب‌ویژِن، پونیشا و لینکدین) یک حساب کاربری درست کنیم و آگهی‌های کارفرمایان نیازمند به نیرو‌های کاری را ببینیم. علاوه‌بر‌این، وبسایت‌های کاریابی با گرفتن گام‌به‌گام اطلاعات، به ما کمک می‌کنند تا یک رزومه استاندارد بنویسیم و کیفیت آن را مشخص می‌کنند. اگر هم بتوانیم مدارک پیشنهادی این وبسایت‌ها را تهیه کنیم، رزومه‌مان تکمیل‌تر و پیشرفته‌تر می‌شود. در کل، وبسایت‌های کاریابی، یک شبکه اجتماعی برای ثبت تجربه‌های کاری خود و خواندن سوابق شغلی دیگران هستند.
کارآفرینی
اگر دانش، مهارت و پشتوانه لازم را داریم، می‌توانیم کارآفرینی کنیم و کسب‌و‌کار شخصی خودمان را (مانند مهد‌کودک، دفتر وکالت، کلینیک روانشناسی، فروشگاه آنلاین و کارگاه تولیدی) راه بیندازیم. بر اساس اصول بازار، برای موفقیت کارمان باید: دایره آشنایانمان را افزایش دهیم تا بتوانیم با کمک آنها، کارمان را گسترش دهیم یا تبلیغ کنیم؛ در کسب در‌آمد صبر داشته باشیم و برای تهیه امکانات و تجهیزات لازم هزینه کنیم؛ نیاز مخاطبانمان را بشناسیم و هرچه بیشتر با آنها ارتباط بگیریم؛ خدماتمان را با قیمت مناسب ارائه دهیم؛ تمام فعالیت‌های‌مان را مستند کنیم و آنها را با یک قالب مناسب (مانند کلیپ) در معرض دید عموم بگذاریم؛ در شبکه‌های اجتماعی (مانند اینستاگرام) کارمان را تبلیغ کنیم؛ با نوشتن مقاله و کتاب، ساختن پادکست، حضور در همایش‌ها و برنامه‌های رسانه‌ای، تولید محتوا در اینترنت، طراحی لوگو، برگزاری کارگاه‌های آموزشی و برپایی نمایشگاه‌ها، بِرَند‌سازی کنیم و خود را به دیگران بشناسانیم.
امروزه با کمک صفحه‌خوان‌های مخصوص افراد نابینا، شبکه‌های اجتماعی برای ما به‌ویژه در بسترهای تحت وب و ویندوز، دسترس‌پذیر هستند؛ ولی باید برای انجام فعالیت‌های دیداری (مانند گذاشتن عکس در متن، ساخت کلیپ و انتشار پوستر) یک ادمین بینا را استخدام کنیم یا چنین کارهایی را به دوستان و آشنایانمان بسپاریم. برای تولید محتوا می‌توانیم از بسترهای اینترنتی کمتر وابسته به تصویر (مانند ویرگول و توییتر) استفاده کنیم.
به‌علاوه با داشتن مدارک لازم می‌توانیم با مراجعه به مددکار خود، از سازمان بهزیستی وام خود‌اشتغالی بگیریم و خوب است با دوستان و آشنایانمان تیم تشکیل بدهیم و با هم امور مختلف کسب‌و‌کار را (مانند گرفتن مکان، تأمین سرمایه و نیروی کار) انجام دهیم.
سخن آخر
درباره موضوعات بالا، از بین افراد نابینای صاحب‌نظر، با سرکار خانم سحر تهرانی‌فرد و جناب آقای همایون شاهمرادی گفت‌وگو شده است. در انتهای این نوشته در وبسایت نسل مانا می‌توانید به گفت‌وگوی‌شان گوش بدهید. همچنین از میان صدا‌هایی که در پاسخ به هشتمین فراخوان محک تجربه ارسال کردید، پیام سرکار خانم معصومه سلطانی برگزیده شد. صحبت‌های‌شان زیر این مقاله، در وبسایت آمده است.
