پرورش تفکّر خلّاق در افراد با آسیب بینایی
امین عرب، روان‌شناس و آموزگار آموزش و پرورش استثنایی فارس
تفکر خلّاق یک مهارت شناختی مهم است که به نوآوری، حلّ مسئله و رشد شخصی منجر می‌شود. این مهارت به افراد کمک می‌کند تا از افکار متعارف رها شوند و احتمالات جدید را کشف کنند. برای افراد با آسیب بینایی، توسعه و تقویت مهارت‌های تفکّر خلّاق اهمّیت بیشتری دارد، زیرا این گروه با چالش‌های منحصربهفردی در درک و تعامل با جهان رو‌به‌رو هستند. این مقاله از منظر روان‌شناسی به قلمروی تفکّر خلّاق و اهمّیت آن در زندگی افراد با آسیب بینایی می‌پردازد. با درک فرایندهای اساسی و مزایای تفکّر خلّاق، می‌توانیم راهبردهای مؤثّری را برای آزادسازی توانمندی تخیّل در این قشر کشف کنیم. افراد دارای آسیب بینایی، از طریق حواس باقی‌مانده توانایی قابل‌توجّهی برای سازگاری و انطباق با اطراف خود دارند؛ بااین‌حال آنها اغلب با موانع و محدودیت‌هایی مواجه می‌شوند که نیازمند رویکردهای جایگزین و تفکّر نوآورانه است. افراد با آسیب بینایی با پرورش و تقویت توانایی‌های تفکّر خلّاق خود می‌توانند از این موانع فراتر بروند و دیدگاه‌های منحصربهفرد خود را برای یافتن راه‌حل‌های خلّاقانه، ابراز وجود و پیشرفت در جنبه‌های مختلف زندگی پیدا کنند.
در این مقاله، تعریف و ویژگی‌های تفکّر خلّاق را بررسی می‌کنیم، به این نکته می‌پردازیم که چرا این نوع از تفکّر، به‌ویژه برای افراد دارای آسیب بینایی ضروری است و اثرات اجتماعی پرورش تفکّر خلّاق در این جمعیت را مورد بحث قرار می‌دهیم؛ علاوه‌براین نکات و راهکارهایی عملی را ارائه خواهیم کرد که می‌تواند به افراد با آسیب بینایی کمک کند تا مهارت‌های تفکّر خلّاق خود را پرورش دهند و توانمندی تخیّلی خود را بالفعل کنند. افراد با آسیب بینایی با پرورش خلّاقیت خود، نه‌تنها می‌توانند بر چالش‌ها غلبه کنند، بلکه خواهند توانست نقش قابل‌توجّهی در جوامع خود ایفا کنند و الهام‌بخش دیگران باشند. از دیدگاه شناختی، هدف ما پرورش تفکّر خلّاق در زندگی افراد با آسیب بینایی و توانمندسازی آنها برای رسیدن به ارتفاع‌های جدیدی از دستاوردهای شخصی و اجتماعی است.
تفکّر خلّاق چیست؟
تفکّر خلّاق روشی است برای دیدن مشکلات یا موقعیت‌ها از منظری تازه و پیشنهاد راه‌حل‌های غیرمستقیمی که در ابتدا ممکن است ناخوشایند به نظر برسند. همچنین می‌توان گفت که تفکّر خلّاق توانایی تفکّر متفاوت برای دیدن مسئله یا مشاهدۀ آن از زاویه و دیدگاهی جدید است. این توانایی اغلب موجب می‌شود که راه‌حل جدیدی پیدا کنید یا حتّی بفهمید که مشکل، لزوماً، نیازی به راه‌حل ندارد.
چرا پرورش مهارت تفکّر خلّاق در افراد با آسیب بینایی ضروری است؟
تفکّر خلّاق فراتر از رویکردهای سنّتی حلّ مسئله است و افراد را تشویق می‌کند تا دیدگاه‌های غیرمتعارف را بررسی کنند، فرضیات را به چالش بکشند و ابهام را بپذیرند. این موضوع شامل ذهنیتی است که کنجکاوی، نگرش باز و تمایل به خطر کردن را در بر می‌گیرد. برای افراد با آسیب بینایی، تفکّر خلّاق به دروازه‌ای برای باز کردن قفل تخیّل و یافتن راه‌های جایگزین برای درک و تعامل با جهان تبدیل می‌شود. با پرورش مهارت‌های تفکّر خلّاق، آنها می‌توانند از توانایی‌های ذاتی خود برای نوآوری، سازگاری و غلبه بر چالش‌های منحصربهفرد خود بهره ببرند. تفکّر خلّاق به‌عنوان یک کاتالیزور برای گسترش بیشتر افق ادراکی افراد با آسیب بینایی عمل می‌کند و آنان را قادر می‌سازد تا از محدودیت‌های ناشی از آسیب بینایی خود فراتر بروند و راه‌های جدیدی برای کاوش و تفسیر جهان کشف کنند. افراد با آسیب بینایی با درگیر شدن با تفکّر خلّاق، می‌توانند تجربیات خود را باز‌سازی کنند، راه‌حل‌های جایگزین برای مشکلاتشان بیابند و قدرت حواس دیگر خود را برای ایجاد درک واضح و چندوجهی از محیط گسترش دهند. علاوه‌براین تفکّر خلّاق به افراد با آسیب بینایی امکان می‌دهد تا افکار، احساسات و دیدگاه‌های منحصر‌به‌فردشان را بیان کنند. فعّالیت‌های هنری مانند نقّاشی، مجسّمه‌سازی، موسیقی و نویسندگی به رسانه‌های قدرتمندی تبدیل می‌شوند که از طریق آن می‌توانند با دیگران در سطحی عمیق ارتباط برقرار کنند. همچنین آنان با بالفعل کردن پتانسیل خلّاقانه‌شان، نه‌تنها صدایی برای مطرح کردن خود پیدا می‌کنند، بلکه کلیشه‌ها و تصوّرات غلط اجتماعی در مورد توانایی‌هایشان را نیز به چالش می‌کشند. آثار خلّاقانۀ تولید شده به دست افراد با آسیب بینایی به ابزاری برای حمایت، افزایش آگاهی و پرورش جامعه‌ای فراگیر تبدیل می‌شود که تنوّع را در همۀ اشکال آن به رسمیت می‌شناسد. علاوه بر مزایای فردی، پرورش تفکّر خلّاق در افراد با آسیب بینایی اثرات اجتماعی قابل‌توجّهی دارد؛ موانع را از بین می‌برد و همکاری را گسترش می‌دهد، زیرا دیدگاه‌های منحصربهفرد و ایده‌های نوآورانۀ آنها به تلاش‌های جمعی کمک می‌کند. این قشر از طریق تلاش‌های خلّاقانه به دیگران الهام می‌بخشند و حسّ امکان و انعطاف‌پذیری را به افرادی که با چالش‌های مشابه رو‌به‌رو هستند منتقل می‌کنند. دستاوردهای خلّاقانۀ آنها به‌عنوان یادآوری قدرتمندی است که می‌توان با وجود محدودیت‌ها رشد کرد و خلّاقیت هیچ مرزی نمی‌شناسد. همچنین بسیاری از افراد با آسیب بینایی شرایط اجتماعی موجود را نقد می‌کنند و بر لزوم ایجاد تغییرات بنیادین تأکید دارند. اینکه چگونه می‌توان شرایط موجود را بهبود بخشید و برای نقایص طرح شده راهکار‌های مناسب یافت، نیازمند بهره‌وری از توانایی‌های مرتبط با تفکّر خلّاق است. در بخش بعدی، نکات و راهکارهایی عملی برای تقویت تفکّر خلّاق در افراد با آسیب بینایی را بررسی خواهیم کرد.
راهکارهایی برای پرورش تفکر خلاق در افراد با آسیب بینایی
۱-کاوش حسی
یکی از راه‌های پرورش تفکّر خلّاق این است که به کاوش و استفاده از حواس باقی‌ماندۀ خود به شیوه‌ای فعّال و آگاهانه بپردازید. با تمرکز بر لامسه، بویایی، چشایی و شنوایی، می‌توانید دیدگاه‌های جدیدی به‌دست آورید و ایده‌های منحصربهفردی تولید کنید.به‌عنوان‌مثال اگر علاقه‌مند نقّاشی هستید، می‌توانید بافت‌های مختلف را کاوش کنید، با ضربه‌های قلم‌مو‌های مختلف آزمایش کنید و آثار هنری را بر اساس تجربیات حسّی که با آن مواجه می‌شوید خلق کنید؛ به‌عبارت‌دیگر نقّاشی‌های قابل‌لمس بکشید.
۲- تصوّرات ذهنی
مهارت ایجاد تصاویر ذهنی واضح را تمرین کنید. این تمرین می‌تواند شامل تصوّر جزئیات، اَشکال، رنگ‌ها و بافت‌های پیچیده بدون تکیه کردن بر محرّک‌های بصری باشد. با تقویت این توانایی، می‌توانید مفاهیم، سناریو‌ها و اشیا را تجسّم کنید و به شما امکان طرح ایده‌های خلّاقانه را می‌دهند؛ به‌عنوان‌مثال فردی که به داستان‌سرایی علاقه دارد می‌تواند شخصیت‌ها، رویداد‌ها و اعمال را به‌صورت ذهنی تجسّم کند و سپس دیدگاه خود را در یک روایت مؤثّر ارائه دهد.
۳– یادگیری چندوجهی
از حواس چندگانه برای یادگیری و کسب اطّلاعات جدید استفاده کنید. ترکیب تجربیات شنوایی، لمسی و حرکتی می‌تواند به شما کمک کند تا با دیدگاه‌های مختلف آشنا شوید و تفکّر خلّاق را پرورش دهید؛ به‌عنوان‌مثال در هنگام یادگیری در مورد یک رویداد تاریخی، می‌توانید به فایل‌های صوتی گوش دهید، ماکت‌ها یا مدل‌ها را لمس کنید و در فعّالیت‌های گروهی شرکت کنید تا به درک جامعی دست یابید و بینش منحصربهفردی داشته باشید.
۴- کار گروهی و مواجهه با دیدگاه‌های متنوّع
همکاری با افراد با زمینه‌ها و توانایی‌های مختلف، با جست‌وجوی فعّالانه دیدگاه‌های متنوّع، شما را قادر می‌سازد تا از انبوهی از ایده‌ها بهره ببرید و الگو‌های فکری‌تان را به چالش بکشید. این رویکرد مشارکتی می‌تواند یک فرایند خلّاقانۀ غنی و پویا را تقویت کند؛ به‌عنوان‌مثال یک نوازنده با آسیب بینایی می‌تواند با دیگر نوازندگان، مهندسان صدا و آهنگ‌سازان برای ساخت آهنگ‌های نوآورانه‌ای که سبک‌ها و تکنیک‌های مختلف در آن به کار رفته، همکاری کند.
۵– بازی‌ها و تمرین‌های خلّاقانه
در کتابها و دوره‌های پرورش تفکّر خلّاق، بازی‌ها و تمرین‌هایی وجود دارد که می‌تواند به رشد این مهارت کمک کند. با مراجعه به این کتابها و دوره‌ها، از تمرین‌های گفته شده استفاده کنید و با ساخت تمرین‌های مشابه و مناسب‌سازی آنها با شرایط بینایی‌تان، گونه‌ای دیگر از این مهارت را تمرین کنید. سخن آخر اینکه رشد تفکّر خلّاق که برای هر کسی اثربخش و کار‌آمد است، تأثیر قابل‌توجّهی بر زندگی افراد با آسیب بینایی می‌گذارد. این مهارت در مواجهه با چالش‌ها، سازگاری با شرایط موجود و حرکت به سوی جامعه‌ای فراگیر از اثر‌گذاری فراوانی برخوردار است.
