آوایی از لابلای کتابهای تصویری کودکان (تجسم کتابهای تصویری کودکان تنها از طریق صدا)
مسعود طاهریان: هماهنگ کننده گروه جیکو
مقدمه
کتابهای تصویری بخش بزرگی از منابع مطالعاتی کودک و نوجوان را شامل میشوند. در این بین نوعی از کتابهای تصویری هستند که رابطه متن و تصویر در آن‌ها، فراتر از صرفا به تصویر کشیدن متن و تقارن با آن است. حتی گاهی روایت متن و تصویر در تقابل و تناقض با یکدیگر قرار می‌گیرند. گویا کردن متن چنین کتاب‌هایی بدون توضیح تصاویر، برای شنوندگان امکان پذیر نیست و مخاطب نمی‌تواند تنها با شنیدن متن، روایت کامل داستان را به درستی دریافت کند. در نتیجه بدون پیدا کردن راه‌حلی برای این مشکل، بخش بزرگی از منابع ارزشمند ادبیات کودکان و نوجوانان قابلیت گویا‌شدن ندارند.
گروه جیکو برای گویا کردن کتابهای تصویری کودکان، به خواندن متن به همراه شرح تصاویر می‌پردازد. تولیدات گروه جیکو برای کودکان نابینا و بینا به یک اندازه جذاب و کاربردی است و همچنین مناسب برای والدینی است که آسیب بینایی دارند و نمی‌توانند برای فرزندان خود کتاب تصویری بخوانند. گروه جیکو در حال حاضر این طرح و پژوهش را زیر نظر شورای کتاب کودک انجام می‌دهد. همچنین جیکو از موسیقی و افکت‌های صوتی برای انتقال بهتر مفاهیم استفاده میکند و در کل فضایی را می‌سازد تا شنونده بتواند صرفا با کمک صدا، فضای داستان و تصاویر کتاب را تجسم کند و برای انجام این کار از متخصصان حوزه تصویرگری، نویسندگی، صدا‌پیشگی، آهنگسازی و روانشناسی افراد با نیازهای ویژه کمک می‌گیرد. برای رعایت حق مولف و جلوگیری از اشتراک‌گذاری غیر‌قانونی فایل‌های صوتی هم جیکو اجازه نشر صوتی کتابها را از ناشرهای مربوطه می‌گیرد و از بسترهای قانونی عرضه الکترونیکی مانند فیدیبو استفاده میکند.
معیار‌های انتخاب کتاب
گروه جیکو کتاب‌هایی را برای توضیح‌دار‌کردن انتخاب میکند که:
تصاویر در روایت داستان آن‌ها، مکمل یا مستقل است و روایتی مجزا از متن دارند و نقش مهمی برای درک داستان ایفا می‌کنند. تصاویر آن‌ها انتزاعی و مبهم نیستند و امکان توضیح‌دار کردن کتابها وجود دارد. کتابها در سال‌های اخیر چاپ شده‌اند و احتمال کمتری دارد که توسط سایر مراکز صوتی شده باشند. کتابهای برگزیده‌ای هستند و مورد توجه منتقدان و مخاطبان قرار گرفته‌اند. کتابها تنها برای آشنایی عموم جامعه با دنیای افراد با نیازهای ویژه نوشته‌نشده‌اند و به دغدغه‌های انسانی تمام اعضای جامعه توجه دارند. در نهایت با سلیقه مخاطبان هماهنگ هستند و ژانر‌ها و موضوعات مختلف را در‌برمی‌گیرند.
نحوه توضیح تصاویر
اولویت‌بندی برای شرح عناصر تصویر از دیگر موارد مهمی است که باید به آن توجه شود. از این رو جیکو برای خوانش تصاویر از شیوه خطی بهره می‌گیرد. به این معنا که ابتدا کلیتی را در ذهن مخاطب می‌سازد و بعد به جزئیات می‌پردازد. موارد کانونی و اصلی را توضیح می‌دهد و بعد به اجزای پیرامونی و فرعی اشاره میکند. ابتدا عناصر بزرگ‌تر و نزدیک‌تر را مطرح میکند سپس موارد کوچک‌تر و دورتر در پس‌زمینه را می‌آورد.
شیوه نگارش توضیحات
گروه جیکو تلاش میکند در نوشتن و بیان توضیحات تصاویر کتابهای تصویری:
از زیاده گویی و تفصیل پرهیز کند و تا جایی که امکان دارد، توضیحاتش مختصر باشد. از جملات کوتاه استفاده کند. درک گروه سنی مخاطبان را در نظر بگیرد. کلمات و بیان ساده و کودکانه را انتخاب کند. برای فهم راحت تر کودکان، توضیحات را به زبان محاوره بنویسد. از صفات مناسب توصیفی استفاده کند و کلمات نسبی را مانند زیبا و زشت، کنار بگذارد. جزئیات و نشانه‌هایی را که ذکر کردنشان باعث گمراهی و سوءبرداشت می‌شود، بیان نکند.
موارد حائز اهمیت در توضیح تصاویر
در تصویر عناصری وجود دارد که برای شنونده باید روشن شود و بنا بر نیاز و دایره لغات کودکان به توضیح درآیند. بنابر این مواردی که گروه جیکو در توضیح‌دار‌کردن تصاویر به آن توجه میکند عبارت اند از:
- موقعیت زمانی
- موقعیت مکانی
- حس وحال حاکم بر فضا
- تاریکی و روشنایی قابل توجه
- زاویه دید
- شخصیت‌ها
- رفتار و کنش‌ها
- حالت بدن شخصیت‌ها
- احوال، عواطف و احساسات شخصیت‌ها
- جهت و حالت نگاه شخصیت‌ها
- پوشش شخصیت‌ها
- عناصر و نحوه قرارگیری آن‌ها
- اندازه و مقدار اجزای تاثیرگذار
- رنگ‌های تاثیرگذار
- جهت حرکت
- بافت جغرافیایی، قومی و فرهنگی
- شیوه طراحی و تکنیک
- پس‌زمینه
تکنیکهای صدا‌پیشگی
جیکو از تکنیکهای صدا پیشگی برای ایجاد جذابیت و تنوع در کتابها استفاده میکند. با توجه به متن و تصاویر کتابها، برای شخصیت‌ها یک شناسنامه صوتی تولید میکند. بعد بر اساس این شناسنامه، برای شخصیت‌ها و راوی کتابها یک صدای خاص و درخور می‌سازد. همچنین متن توضیح تصاویر را از نظر آوایی و جای نفس مناسب‌سازی میکند تا راحتی گوینده در نظر گرفته شود. این تکنیک‌ها باعث میشوند که شنوندگان با شخصیت‌ها و داستان‌ها بیشتر ارتباط بگیرند و از شنیدن کتابهای گروه لذت ببرند.
نحوه آهنگسازی
جیکو با استفاده از دانش سازبندی، برای کتابها موسیقی‌های اختصاصی می‌سازد که تصاویر را بازسازی میکند و سعی دارد با کنار هم گذاشتن ساز‌ها، ترکیب ملودی‌ها و سرعت موسیقی کاری کند تا شنونده موقعیت داستانی را در ذهن خود مجسم کند. به همین منظور جیکو برای هر یک از کتابهای صوتی خود، تیتراژ مستقل و مناسب تولید میکند. همچنین موسیقی بین‌متنی متناسب با موقعیت‌های داستانی برای صفحه‌های مختلف کتاب می‌سازد تا بهترین درک از فضای احساسی منتقل شود. علاوه بر این، در موسیقی‌های خود ریتم‌هایی را انتخاب میکند تا باعث حرکت کودکان شود و از صداهای تیز که آزار دهنده هستند، پرهیز میکند. برای آشتی فرهنگی از ساز‌های ایرانی و بین‌المللی در کنار هم بهره می‌گیرد. در نهایت با آوردن موسیقی جدی و تنوع در انتخاب ساز، گوشه چشمی به ترویج فرهنگ آموزش موسیقی دارد.
چگونگی تدوین
از نکات مهم شیوه تدوین در گروه جیکو می‌توان به اهمیت بسیار بالا در انتخاب افکت‌های صوتی درست و به‌موقع همراه با خوانش متن و توضیح تصاویر اشاره کرد، به گونه‌ای که مخاطب از فضای داستان و تصویر تجسمی سه‌بعدی و فراتر از کلمات پیدا کند. همچنین برای درک تغییر فضا و ورق خوردن صفحات کتاب از افکت‌های مناسب و موسیقی‌های ساخته شده، استفاده می‌گردد. از طرف دیگر به بیان روان و قابل فهم کلمات و جملات توجه می‌شود و با در نظر گرفتن حساسیت شنیداری کودکان به ویژه افراد با نیازهای ویژه، بلندی و تیزی صدا هم به حدی می‌رسد که آزار دهنده نباشد تا بتواند توجه مخاطبان را به خود جلب کند.
سخن پایانی
تمام اعضای گروه جیکو علاقمندند فعالیتی را که برای کتاب کودک شروع کردند، با کمک ناشران و فعالان حوزه کتاب کودک توسعه دهند و آثار فاخر و کتابهای شنیدنی‌ای تقدیم جامعه هدف کنند. امیدوارند مخاطبان آثار منتشر شده‌شان را بشنوند و با نظرات خود در جهت رفع نواقص و افزایش کیفیت کار، به آن‌ها کمک کنند. همچنین خواستار همراهی ناشران کتاب کودک هستند تا با در اختیار قرار دادن کتابهای خود گامی در جهت مناسب‌سازی تولیداتشان برای تمام کودکان حتی افراد با نیازهای ویژه بردارند. در نهایت این گروه از همراهی و همیاری شورای کتاب کودک برای کسب مجوز از نشرهای فاطمی، افق و موسسه پژوهشی تاریخ و ادبیات کودک و همچنین فیدیبو برای فراهم کردن بستر انتشار کتابهای صوتی گروه قدردان هستند. سه کتاب از تولیدات گروه جیکو را میتوانید به صورت رایگان در فیدیبو بشنوید. لینکهای این کتابها در زیر آمده‌اند:
