آنجا که رنگ و نور و تماشا بریل شد؛ نگاهی به جایگاه بریل در دنیای امروز و مقایسه آن با ایران

لویی ستاره بود، سراپا بریل شد

برجسته شد، به‌خاطر ماها بریل شد

شش نقطه شد، شبیه خودش رو به پنجره

شش نقطه شد، شبیه خودش تا بریل شد

لویی هزار نقطۀ روشن درست کرد

لویی هزار مرتبه تنها بریل شد

با نقطه‌نقطه‌های جهان آشنا شدیم

آنجا که رنگ و نور و تماشا بریل شد

انگشت‌های خستۀ ما را قطار کرد

وقتی‌که ریل، روی مقوا بریل شد

در کوپه از ندیدنمان حرف می‌زدیم

لویی رسید و پنجره حتی بریل شد

با ما هلن کلر به تماشا رسیده بود

در واگنی که فلسفۀ ما بریل شد

در ایستگاه مصر، پر از رودکی شدیم

آن روز‌ها که دفتر طاها بریل شد

حالا قطار، حامل لویی بریل‌هاست

حالا که خط روشن دنیا بریل شد[1]

چهارم ژانویه، روز جهانی بریل بود و در مسیر جمع‌آوری اطلاعات این یادداشت، در فضای مجازی جستجو می‌کردم و می‌خواستم بدانم که آیا اصلاً کسی از متولیان آموزش افراد با آسیب بینایی این روز را به یاد دارد؟ آیا مراسمی، همایشی، رویدادی یا دست‌کم پیام تبریکی برای این روز در نظر گرفته شده است؟ با نهایت تأسف اما خالی از تعجب، دیدم که انگار اصلاً چنین روزی در تقویم مسئولان ما وجود ندارد. برخی خبرگزاری‌ها مطالبی در ارتباط با روز جهانی بریل با هدف معرفی این نظام خواندن و نوشتن به جامعه منتشر کردند، درحالی‌که انتظار می‌رفت سازمان آموزش و پرورش استثنایی که عنوان متولی اصلی آموزش افراد با آسیب بینایی را یدک می‌کشد یا سازمان فخیمۀ بهزیستی، حتی در حد طراحی یک پوستر ناقابل، وجود خطی به نام «بریل» را به شهروندان یادآوری کنند و بر ضرورت یادگیری این خط برای نابینایان و کاربرد آن در زندگی فرد نابینا تأکید کنند، اما افسوس که هیچ خبری نبود و ظاهراً کسی باید پیدا شود و خط بریل را به دست‌اندر‌کاران این نهاد‌های گران‌مایه معرفی کند و بگوید که خط بریل یک نظام نوشتاری ویژۀ افراد با آسیب بینایی است که توسط لویی بریل فرانسوی اختراع شد و سال‌هاست که نابینایان سراسر دنیا برای خواندن و نوشتن از این خط استفاده می‌کنند و همان‌گونه که موسی عصمتی، شاعر نابینای مشهدی، در سروده‌ای که در ابتدای مطلب آورده شد، به‌زیبایی اشاره می‌کند؛ پنجره‌های روشنایی و دانایی را به روی افراد با آسیب بینایی گشوده است.

صد افسوس که اقبال از خط بریل در میان خود افراد با آسیب بینایی نیز هر روز کم‌رنگ‌تر می‌شود و بسیاری از افراد ترجیح می‌دهند از کتاب‌های صوتی استفاده کنند و برای نوشتن هم از امکان تبدیل گفتار به نوشتار استفاده کنند. متأسفانه گاه در بین افراد با آسیب بینایی با کسانی مواجه هستیم که ضرورتی برای آموزش بریل به افراد با آسیب بینایی قائل نیستند! مانند این است که بگوییم نیاز نیست کودکان خواندن و نوشتن بیاموزند. پر‌واضح است که چنین نظریه‌ای با هیچ دلیل و منطقی قابل توجیه نیست.

«توانمندسازی از طریق فراگیری و تنوع» به‌عنوان شعار روز جهانی بریل سال ۲۰۲۴ انتخاب شده است. این شعار بر تعهد به ایجاد جهانی تأکید می‌کند که در آن حضور افراد دارای آسیب بینایی به‌طور کامل در تمامی عرصه‌های اجتماع در نظر گرفته می‌شود. هدف نهایی از یادگیری، به‌کارگیری در زندگی واقعی است و افراد باید بتوانند آنچه را آموزش دیده‌اند، در محیط زندگی واقعی و اجتماعی به کار بگیرند و اگر چنین نباشد و کاربرد خواندن و نوشتن به خط بریل به محیط مدرسه محدود شود؛ یادگیری آن برای دانش‌آموزان، نه‌تنها جذابیت، بلکه فایدۀ چندانی هم نخواهد داشت؛ علاوه بر این استفاده از خط بریل می‌تواند زمینۀ حضور مؤثر افراد با آسیب بینایی را در تمامی عرصه‌های زندگی فراهم کند یا دست‌کم زندگی روزمرۀ این قشر را تسهیل کند؛ برای مثال اگر برچسب بریل برای محصولات گوناگون در نظر گرفته شود می‌تواند بسیار مفید باشد، ولی متأسفانه به‌ویژه در کشور ما اثر چندانی از خط بریل در جامعه دیده نمی‌شود و به‌جز در موارد معدودی مانند عددهای بریل برخی آسانسور‌ها رد پای چندانی از حضور خط بریل مشهود نیست.

این سطور، دانش‌آموز کلاس اولی را به خاطرم آورد که پس از یادگیری عدد دو به کلاس آمد و با خوشحالی وصف‌ناپذیری گفت که توانسته است عدد دو را روی کلید‌های آسانسور آپارتمان پیدا کند و بزند. او گفت که حالا احساس می‌کند باسواد شده است. خودش نمی‌دانست و احتمالاً هنوز هم نمی‌داند که در عین سادگی، چه تعریف زیبایی از با‌سواد شدن ارائه کرده است. او توانسته بود فایدۀ آنچه را که آموخته بود در زندگی واقعی‌اش ببیند و پس از آن روز، انگیزۀ یادگیری او بسیار بالا رفته بود و مشتاقانه در همه‌جا به دنبال خط بریل می‌گشت، اما افسوس که هرچه بیشتر جستجو می‌کرد کمتر می‌یافت.

نیک می‌دانیم که بهترین زمان برای آموزش خواندن و نوشتن، حدود شش‌سالگی و شروع آموزش رسمی و عمومی است و بهتر می‌دانیم که بهترین راه علاقه‌مند کردن کودکان به یادگیری خواندن و نوشتن، جذاب‌سازی آموزش به کمک بازی و استفاده از ابزار‌های متنوع و جالب‌توجه کودکان است. هم‌اکنون در بیشتر نقاط دنیا، از ابزار‌های متنوعی برای آموزش خط بریل به کودکان استفاده می‌شود و به نظر می‌رسد وقت آن رسیده که ما هم در آموزش بریل به کودکان، تغییراتی ایجاد کنیم. سال‌های بسیاری است که برای آموزش اولیۀ بریل به کودکان، از لوحه‌های چوبی و پیچ و میخ‌های همراه آن یا شش‌نقطۀ فومی استفاده می‌شود و پس از آن کودکان با لوح و قلم شروع به نوشتن می‌کنند، اما همان‌گونه که برای آموزش نوشتن با مداد، از روش‌های جالبی مانند آموزش نشانه‌ها با نقاشی و استفاده از ابزار‌های آموزشی رنگارنگ و خلاقانه و بازی‌ها و اپلیکیشن‌های آموزشی استفاده می‌شود؛ حق کودکان با آسیب بینایی است که روش آموزش خواندن و نوشتن برای ایشان نیز به‌روز شود تا آموزش از جذابیت لازم برخوردار شود. با کمی مطالعۀ تجربیات مردمان سایر کشورها در‌می‌یابیم که چنین اقدامی به‌سادگی قابل انجام است، اما متأسفانه در کشور ما توجه کافی به این موضوع نشده است. امروزه ابزار‌های بسیار ساده‌ای مانند پاپیت سیلیکونی برای آموزش نشانه‌های بریل و چینه‌های رنگی پلاستیکی نشانه‌ها برای کلمه‌سازی کودکان با آسیب بینایی بسیار مرسوم شده است و این کودکان می‌توانند مانند همسالان فاقد آسیب بینایی‌شان، به‌راحتی با بازی کردن، خواندن و نوشتن را بیاموزند، اما متأسفانه ما در آموزش خط بریل به دانش‌آموزان با آسیب بینایی به کتاب‌های بریل بزرگی چسبیده‌ایم که کودک شش یا هفت‌ساله حتی نمی‌تواند آن را در دست بگیرد و از آن استفاده کند.

یکی دیگر از مسائلی که بسیار حائز اهمیت است، ولی متولیان آموزش، کوچک‌ترین توجهی به آن ندارند؛ آموزش بریل به والدین کودک با آسیب بینایی است. واضح است والدینی که کوچک‌ترین دانشی از خط بریل نداشته باشند، نمی‌توانند نظارتی بر یادگیری فرزند‌شان داشته باشند، اما این بار برای مسئولان بی‌مسئولیت خوش‌خبریم و خبر خوش این است که با طراحی یک ابزار و اپلیکیشن نه‌چندان پیچیده، آموزش خواندن و نوشتن بریل برای کودکان به شکل بازی طراحی شده است که والدین نیز می‌توانند با نصب اپلیکیشن روی تلفن همراه خود، بدون اینکه بریل بدانند بر یادگیری فرزند نظارت کنند و حتی آزمون بگیرند. مسئولان عزیز! آرام بخوابید که دیگران بیدارند!

در ضرورت خط بریل برای افراد با آسیب بینایی هرچه بگوییم کافی نیست. از لذت خواندن کتاب و شعر گرفته تا نوشتن و خواندن نت‌های موسیقی، اما همۀ اینها برای تحقق هدف مشارکت حد‌اکثری در عرصه‌های گوناگون زندگی اجتماعی کافی نیست و همان‌گونه که افراد فاقد آسیب بینایی می‌توانند آنچه را در مدرسه آموخته‌اند، در زندگی روزمره به کار گیرند؛ تسهیل زندگی افراد با آسیب بینایی با پر‌رنگ‌تر کردن نقش خط بریل در موقعیت‌های گوناگون، حق طبیعی این افراد است و بر مسئولان خواب‌آلوده واجب است که در رفع این تبعیض آشکار اجتماعی قدمی بردارند.

[1] شاعر: موسی عصمتی