نقاشی با کلمات: قسمت دهم: توصیف صوتی فیلم در ایران
جواد سقا: دانش‌آموخته دکتری علوم ارتباطات
توصیف صوتی با مفهومی که مدنظر ماست در ایران به صورت موردی در تئاتر و موزه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است، اما این تکنیک بیش از همه در فیلم و سریال کاربرد دارد. مخاطب اصلی توصیف صوتی در ایران، نابینایان و کم‌بینایان هستند.
ـ اولین توصیف کنندگان فیلم در ایران که تصمیم به نقاشی با کلمات گرفتند، دو پیشکسوت رادیو هستند. آنها زمانی که ساخت برنامه رادیو سینما را در تابستان سال 1384 در رادیو تهران آغاز کردند، نمی‌دانستند به کارگیری این تکنیک در دنیای غرب افکار محققان بسیاری را به خود مشغول کرده است و رسانه‌ها تلاش می‌کنند قوانین و دستورالعمل‌هایی را به نفع افراد دارای آسیب بینایی برای دسترسی به تولیدات فرهنگی مانند فیلم و سریال تدوین کنند.
محمد شیشه گران تهیه کننده برنامه رادیو سینما که تجربه موفقی در تهیه کنندگی برنامه پرطرفدار صبح جمعه با شما داشت، می‌خواست یک بار دیگر توانایی‌های خود را در یک نوآوری رادیویی بیازماید. شیشه گران در این باره می‌گوید: در سال 1384 به پیشنهاد مدیر وقت رادیو تهران برای مشاوره با ایشان همکاری کردم. به این ترتیب با همکاری یکی از گویندگان آن زمان کار تولید فیلم‌های توضیح‌دار را آغاز کردیم. هدف این برنامه فراهم کردن این امکان برای مخاطبان بود تا بتوانند یک فیلم را به طور کامل از رادیو گوش کنند و تصاویر بصری آن را هم متوجه شوند.
تهیه کننده رادیو سینما می‌گوید: درست است هدف من تهیه فیلم برای نابینایان نبود اما روزی فردی از انجمن نابینایان تماس گرفت و من را به آنجا دعوت کرد، متوجه شدم بخش زیادی از مخاطبان برنامه، نابینایان و کم‌بینایان هستند. بعد از حدود توضیح‌دار کردن 35 فیلم اکثراً خارجی برنامه رادیو سینما به دلیل بازنشسته بودن تهیه کننده، برنامه تعطیل شد و ادامه پیدا نکرد. حدود 6 سال بعد، در سال 1390 پخش فیلم‌های توصیف صوتی شده در رادیو نمایش آغاز شد. تعدادی گوینده رادیویی که به پیشنهاد تهیه کننده برنامه رادیو فیلم توصیف صوتی فیلم و حتی نوشتن متن را بر اساس برداشت شخصی انجام می‌دادند.
فرشاد آذرنیا تهیه کننده رادیو فیلم می‌گوید: «به رنگ خدا» اولین فیلمی بود که در این برنامه رادیویی برای نابینایان توضیح‌دار شد. هر چند در این گروه از گویندگان حرفه‌ای استفاده شده است اما آنها هم مانند عوامل رادیو سینما، به شکلی کاملاً تجربی این کار را می‌کردند. آذرنیا از طریق برقراری ارتباط با نابینایان نظرات و نیازهای آنان را برای توصیف بهتر فیلم‌ها جویا می‌شد. برنامه رادیو فیلم را می‌توان اولین برنامه «هدفمند» ارائه فیلم‌های توصیف صوتی شده برای نابینایان ایران دانست.
این برنامه با تغییر مدیر شبکه رادیویی نمایش در سال 1395 متوقف شد و پس از وقفه‌ای 4 ساله و با تغییر مدیری دیگر، در سال 1399 مجدداً رادیو فیلم پخش فیلم‌های توصیف صوتی شده را از سر گرفت.
پس از رادیو فیلم، بخش نابینایان کتابخانه حسینیه ارشاد، سومین مجموعه‌ای بود که فعالیت خود را از سال 1395 در زمینه توضیح‌دار کردن فیلم آغاز کرد. پرستو ولدخان مسئول این بخش می‌گوید: این گروه در طول یک سال فعالیت خود 12 فیلم سینمایی از جمله یک انیمیشن را برای نابینایان مناسب سازی کرد. اولین فیلمی که در این مجموعه توصیف صوتی شد، فیلم «فروشنده» بود.
در سال 1395 گروهی متشکل از خود نابینایان با نام صدای فیلم (جاست آدیو) فعالیت خود را آغاز کرد. گروه کوچکی که بر اساس علاقه وارد این کار شدند. شریفی، مدیر این گروه تلگرامی می‌گوید: بیشتر فعالیت ما بر تولید پادکست با موضوعات متنوع متمرکز بود. در دو سال فعالیت توانستیم نزدیک به 10 فیلم توصیف صوتی شده در دسترس نابینایان و کم‌بینایان قرار دهیم. فعالیت این گروه تا سال 1397 ادامه داشت. تقریباً همزمان با گروه جاست آدیو، گروه کوچک دیگری با نام «ام پی تیری موویز» از سال 1395 فعالیت خود را در زمینه صوتی کردن فیلم آغاز کرد.
به گفته فروزش مدیر گروه، هدف اولیه تنها صوتی کردن فیلم‌ها در حجم کم بود تا افراد نابینا بتوانند دسترسی راحت‌تری به فایل صوتی فیلم‌ها داشته باشند. اما بعد از مدتی آنها اقدام به تولید فیلم‌های توصیف صوتی شده کردند. این گروه کوچک چهار نفره در مدت فعالیت خود، حدود 7 فیلم سینمایی و یک سریال را توصیف صوتی کردند.
با توقف پخش فیلم‌های توصیف صوتی شده توسط گروه‌های نام برده شده، در آذرماه سال 1398 گروهی به سرپرستی یکی از بازیگران خانم سینما و تلویزیون ایران از افراد دارای مشکلات بینایی دعوت کرد برای دیدن فیلم به سینما بیایند. نام این گروه «سوینا»، مخفف «سینمای ویژه نابینایان» بود. به گفته گلاره عباسی اولین فیلم در موسسه فرهنگی «راش» تهران به شکلی نیمه خصوصی و با حضور حدود 60 فرد نابینا اکران شد. این برای اولین بار بود که برخی از نابینایان به بهانه فیلم دیدن به یک سالن سینما می‌رفتند. اولین فیلم نمایش داده شده «اجاره‌نشین‌ها» بود. اکران‌های بعدی در سینما چارسوی تهران برگزار شد، اولین فیلمی که به طور رسمی در سینما نمایش داده شد، سرخپوست بود.
بعد از شیوع ویروس کرونا، در سال 1399 گروه سوینا تصمیم گرفت با تولید و پخش فیلم‌های توصیف صوتی شده در بستر فضای مجازی فعالیت خود را در این حوزه ادامه دهد.
بعد از گروه سوینا، گروه گوش کن یا محله نابینایان در اردیبهشت سال 1399 در کنار سایر خدمات صوتی به نابینایان، کار در زمینه توصیف صوتی فیلم در فضای مجازی (تلگرام) را آغاز کرد. محسن صالحی مدیر گروه، توضیح‌دار کردن سریال ملکه گدایان را اولین تجربه در حوزه توصیف صوتی فیلم بیان می‌کند. در وب‌سایت این گروه تحت عنوان محله نابینایان آرشیوی از فیلم‌ها، سریال‌ها و انیمیشن‌های توصیف صوتی شده در دسترس است. کار در این گروه تا حدی داوطلبانه است. ممکن است فعالیت گروه‌های نام برده شده، به یک اندازه نباشد یا از لحاظ امکانات و سازمان‌دهی تفاوت‌هایی میان آنها باشد، هدف، ارائه نمای کلی از فعالیت گروه‌های ایرانی است. در حال حاضر 3 گروه شامل: رادیو فیلم، سوینا و گوش کن به توصیف صوتی فیلم و سریال و انتشار آن می‌پردازند. آمار دقیقی از تولیدات آنها در دست نیست اما به نظر می‌رسد این گروه‌ها در مجموع نزدیک به 300 فیلم از جمله ده‌ها سریال را برای مخاطبان خود توصیف صوتی کرده‌اند. در یادداشت بعدی به علت توسعه توصیف صوتی تجربی در ایران می‌پردازیم.
