اسباب‌بازی‌هایی برای کودک با آسیب بینایی
زهرا همت (روان‌شناس و آموزگار آموزش و پرورش استثنایی شهر تهران)
ماه گذشته در ستون آموزش و توان‌بخشی ماه‌نامه نسل مانا به نقش و اهمیت بازی در رشد شناختی کودکان با آسیب بینایی پرداختیم و در این یادداشت نیز همان مبحث را پی می‌گیریم و اسباب‌بازی‌های ساده مناسب کودکان با آسیب بینایی را معرفی می‌کنیم.
انتخاب اسباب‌بازی برای کودکان بسیار مهم است. اسباب‌بازی‌ها علاوه بر این که برای کودکان سرگرم‌کننده هستند باید بتوانند به آن‌ها در رشد و تقویت حواس و توانایی‌های شناختی کمک کنند. این قاعده در‌مورد کودکان نابینا و کم‌بینا نیز صادق است و در انتخاب اسباب‌بازی برای آن‌ها باید دقت شود که اسباب‌بازی‌ها هم جذاب و سرگرم‌کننده باشند هم به تقویت حواس و شناخت آن‌ها کمک کنند. باید توجه داشت که از انتخاب اسباب‌بازی‌های صرفا آموزشی که ممکن است از جذابیت لازم برای کودکان در سنین خاص برخوردار نیستند پرهیز شود.
ایمنی اسباب‌بازی‌ها نیز از فاکتور‌های مهم انتخاب اسباب‌بازی‌هاست. لبه‌های تیز یا اجزای ریز و جداشونده ممکن است برای کودکان خطر‌آفرین باشد. ایمنی اسباب‌بازی‌ها باید به اندازه‌ای باشد که کودکان بتوانند به‌طور مستقل و بدون نیاز به کمک یا نظارت دیگران، آزادانه بازی کنند.
معمولا هنگام صحبت در مورد اسباب‌بازی مناسب برای کودکان نابینا، اسباب‌بازی‌های صدادار از جمله اولین گزینه‌هایی است که به ذهن افراد می‌رسد. اسباب‌بازی‌های صدادار، نقش بسیار مهمی در توسعه حواس، توانایی‌های شناختی و مهارت‌های ارتباطی کودکان با آسیب بینایی ایفا می‌کنند. این اسباب‌بازی‌ها موجب افزایش توجه کودکان به محرک‌های شنیداری و تقویت حس شنوایی می‌شوند. از سوی دیگر به شناخت صداهای گوناگون و تمییز آن‌ها کمک می‌کنند. کودکان همچنین از این طریق بین صدا و شکل یک اسباب‌بازی ارتباط ایجاد می‌کنند و گنجینه شنیداری خوبی می‌اندوزند. اسباب‌بازی‌های صدادار می‌توانند بر زبان‌آموزی و گسترش دامنه واژگانی کودکان نیز مؤثر باشند.
توپ‌های صدادار از جمله اسباب‌بازی‌هایی هستند که از چند جهت برای کودکان مفیدند. این توپ‌ها با حرکتی که دارند می‌توانند انگیزه حرکت و اکتشاف محیط را ایجاد کنند. کودکان به دنبال صدای توپ در محیط حرکت می‌کنند و شناخت مناسبی از محیط اطرافشان به‌دست می‌آورند. علاوه بر این توپ‌ها کمک می‌کنند تا کودکان بتوانند ارتباط بین حرکت و صدا را درک کنند و این از مهارت‌های پایه‌ای است که بر تقویت جهت‌یابی و مهارت‌های روزمره زندگی مؤثر است.
ساز‌های ساده مانند طبل نیز از جمله اسباب‌بازی‌های صدادار هستند که علاوه بر تقویت شنوایی می‌تونند لذت موسیقایی را به کودکان ببخشند و کنشگری و حس تأثیرگذاری بر محیط را در آنان ایجاد کنند.
عروسک‌های صدادار از دیگر اسباب‌بازی‌های جذاب و در عین حال مفید برای کودکان محسوب می‌شوند. این عروسک‌ها که هنگام فشرده شدن قسمتی از آن‌ها صدا تولید می‌کنند مثلا چیزی می‌گویند یا یکی از حالات هیجانی را اجرا می‌کنند نقش بسیار مهمی در رشد مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی ایفا می‌کنند. گروهی از اسبابا‌بازی‌ها نیز حیواناتی هستند که با فشرده شدن بخشی از بدن آن‌ها صدای همان حیوان اجرا می‌شود. این عروسک‌ها کمک می‌کنند کودکان با دنیای حیوانات و ظاهر و صدای آن‌ها به‌طور همزمان آشنا شوند.
کتاب‌های داستان صوتی نیز نقش پررنگی در رشد شناختی کودکان با آسیبب بینایی دارند و کودکان با شنیدن این داستان‌ها، اطلاعات اجتماعی خوبی کسب می‌کنند. شاید نتوان کتاب‌های داستان صوتی را اسباب‌بازی معرفی کرد اما قطعا این کتاب‌ها در گروه ابزار‌های تفریح و سرگرمی جای می‌گیرند.
اسباب‌بازی‌های حسی لمسی نیز گروه دیگری از اسباب‌بازی‌ها هستند که فوایدی از جمله تقویت حس لامسه که نقش مهمی در یادگیری و رشد و استقلال کودکان با آسیب بینایی ایفا می‌کند به‌همراه دارند. توپ‌هایی از بافت و جنس‌های متنوع در تمییز جنس و تقویت لامسه بسیار مؤثرند. کودکان با لمس این توپ‌ها هنگام بازی، با مفاهیمی از جمله زبری و نرمی آشنا می‌شوند و همچنین به مهارت تشخیص اجسام از طریق لمس جنس و بافت آن دست می‌یابند. برای مثال کودکان با لمس جنس توپ‌ها، توپ خود را از توپ همبازی‌شان تشخیص می‌دهند و این مهارت کم‌کم به زمینه‌های دیگر مانند تشخیص لباس‌ها و سایر وسایل گسترش پیدا می‌کند. همچنین برخی روان‌شناسان معتقدند که بازی با توپ‌هایی با جنس‌های متنوع بر کاهش اضطراب و ایجاد آرامش در کودکان مؤثر است.
عروسک‌های پارچه‌ای با جنس و بافت‌های متنوع نیز می‌تواند به تقویت لامسه و شناخت کودکان از ساختار بدن انسان یا حیوانات کمک کند. عروسک‌هایی با لباس‌های قابل تعویض می‌تواند نقش مفیدی در تقویت مهارت‌های ارتباطی و اجتماعی یا حتی رشد مهارت‌های فردی و خودیاری کودکان ایفا کند.
اسباب‌بازی‌های ساختنی نیز دسته دیگری از اسباب‌بازی‌ها هستند که از چند جهت بسیار مفیدند. مهارت‌های حرکتی ظریف کودکان با بازی با این ساختنی‌ها رشد قابل توجهی می‌کند. همچنین لمس و ساخت سازه‌های متنوع با کمک این اسباب‌بازی‌ها به رشد ادراک فضایی و گسترش گنجینه ذهنی کودکان کمک می‌کند. کودکان با تصویری کلی از چیزهایی که ساخته شده مانند خانه، ماشین و سایر چیزها آشنا می‌شوند.
ساختنی‌ها انواع گوناگونی دارند. مثلا لگو‌ها با شکل‌ها و رنگ‌های بسیار متنوعی که دارند برای کودکان بسیار جذاب و محبوبند و مکعب‌ها به کودکان اجازه می‌دهند که آزادانه و به‌راحتی سازه‌های بسیار جالب و متنوعی بسازند. پازل‌های سه‌بعدی نیز گروه دیگری از ساختنی‌ها هستند که علاوه بر ادراک فضایی به رشد مهارت‌های حل مسئله کودکان کمک می‌کنند.
با اندکی تفکر و خلاقیت می‌توانیم اسباب‌بازی‌های دیگری نیز به فهرست بالا اضافه کنیم. باید به این نکته مهم توجه داشته باشیم که همیشه نیاز نیست اسباب‌بازی‌ها به‌طور تخصصی برای کودکان نابینا و کم‌بینا تولید شده باشند. بیشتر اسباب‌بازی‌های ساده برای بازی کودکان با آسیب بینایی نیز مناسب است. گاهی هم با یک مناسب‌سازی مختصر می‌توان اسباب‌بازی خاصی را برای افراد نابینا و کم‌بینا مناسب‌سازی کرد. باید همیشه به‌خاطر داشته باشیم که بازی یک عنصر اساسی در رشد و توسعه مهارت‌های کودکان با آسیب بینایی است و والدین و مربیان با فراهم ساختن فرصت‌های بازی و اسباب‌بازی‌های مناسب، می‌توانند به کودکان با آسیب بینایی کمک کنند که مهارت‌های خود را رشد داده و زندگی شاد و مستقلی داشته باشند.
زهرا همت
