پرورش مهارت‌های اجتماعی در کودکان با آسیب بینایی
صلاح الدین محمدی (دبیر آموزش و پرورش استثنایی)
دکتر شارون ساکس در مورد چگونگی رشد طبیعی مهارت‌های اجتماعی در کودکانی که بینا هستند، توضیح می‌دهد که آن‌ها بسیاری از رفتارهای اجتماعی را از طریق مشاهده و یادگیری تصادفی کسب می‌کنند. اما کودکان با آسیب بینایی به‌طور طبیعی این مهارت‌ها را نمی‌آموزند و به آموزش مستقیم نیاز دارند.
او بر این نکته تأکید دارد که تعاملات اجتماعی از خانه آغاز می‌شود و به‌تدریج، با رشد کودک، حلقه‌های اجتماعی او گسترده‌تر می‌شود. در نهایت، نقش کلیدی این مهارت‌ها در موفقیت کودک در مدرسه، جامعه و محیط کار بررسی می‌شود.
ساکس معتقد است که بخش عمده‌ای از یادگیری ما از طریق حس بینایی رخ می‌دهد. تقریباً ۸۰ درصد از اطلاعاتی که دریافت می‌کنیم، از طریق بینایی است. بنابراین، فرآیند یادگیری تعاملات اجتماعی نیز در بیشتر موارد با مشاهده اتفاق می‌افتد.
نوزادان با تماشای رفتار مادران و تعامل با آن‌ها، لبخند زدن و برقراری ارتباط را می‌آموزند. این تعامل متقابل و توجه مشترک، در رشد اجتماعی کودکان خردسال نقشی حیاتی دارد.
اما در مورد کودکان نابینا یا کم‌بینا، این فرآیند به‌صورت طبیعی رخ نمی‌دهد. آن‌ها نیاز دارند که مهارت‌های اجتماعی به‌صورت هدفمند و ساختاریافته به آن‌ها آموزش داده شود. ساکس بر این باور است که دنیای اجتماعی باید به این کودکان منتقل شود و آموزش این مهارت‌ها باید از سنین پایین آغاز شود.
تحقیقات ساکس نشان داده است که مهارت‌های اجتماعی پایه‌ای برای یادگیری سایر مهارت‌ها هستند. بدون این مهارت‌ها، دانش‌آموزان با آسیب بینایی ممکن است منزوی شوند، در برقراری روابط اجتماعی دچار مشکل گردند و در بزرگسالی با چالش‌های شغلی و زندگی مستقل مواجه شوند.
ساکس بر نقش حیاتی خانواده‌ها در پرورش مهارت‌های اجتماعی کودکان تأکید دارد. به گفته او، خانواده‌ها اولین و مهم‌ترین معلمان کودک هستند.
به‌طور کلی، تنهایی و سکوت برای کودکان نابینا بسیار آسان است. کودکانی که دچار آسیب بینایی هستند، به دلیل عدم مشارکت در تعاملات اجتماعی، ممکن است کمتر در فعالیت‌های خانوادگی درگیر شوند.
راهکار پیشنهادی
- از همان نوزادی، کودک را در تمام فعالیت‌های خانوادگی مشارکت دهید.
- با کودک صحبت کنید و تلاش کنید که دنیای اجتماعی را به او نشان دهید.
- اگر کودک نمی‌تواند ببیند، باید از طریق بازی‌های تعاملی، لمس، ارتباط چهره‌به‌چهره و صدا با او تعامل کرد.
بازی‌های پیشنهادی برای کودکان نابینا
- بازی‌های تن‌آگاهی لمس و شناسایی اعضای بدن
- بازی با صداها آواهای مختلف، صداهای محیطی و موسیقی
- بازی‌های حرکتی در خانه دست زدن، قلقلک دادن و تعامل فیزیکی
- کمک در فعالیت‌های ساده روزمره لمس اشیا، چیدن میز، کمک در آشپزخانه
نقش خواهر و برادرها
خواهر و برادرها می‌توانند معلمان فوق‌العاده‌ای برای کودکان نابینا باشند. آن‌ها می‌توانند کودک را در بازی‌ها مشارکت دهند و به او کمک کنند که خود را عضوی از گروه احساس کند.
همچنین، کودکان نابینا معمولاً به دلیل بازی‌های فیزیکی و پرتحرک که توسط خواهر و برادرهایشان انجام می‌شود، ریسک‌پذیرتر خواهند شد. این مسئله برای رشد اجتماعی آن‌ها بسیار مهم است.
یکی از نکات کلیدی که ساکس به آن اشاره می‌کند، تعیین انتظارات منطقی و متناسب با توانایی‌های کودک نابینا است.
- انتظارات بیش‌ازحد پایین ممکن است باعث شود که کودک در معرض فرصت‌های کافی برای یادگیری مهارت‌های اجتماعی قرار نگیرد.
- انتظارات بیش‌ازحد بالا نیز ممکن است باعث ایجاد فشار و اضطراب در کودک شود.
بنابراین، والدین باید با آگاهی و شناخت دقیق از ظرفیت‌های فرزند خود، به‌گونه‌ای رفتار کنند که کودک نه دچار انزوا شود و نه تحت فشار بیش‌ازحد قرار گیرد.
از نظر ساکس، مشارکت بین خانواده، معلمان و متخصصان، کلیدی‌ترین عامل در توسعه مهارت‌های اجتماعی کودک است.
محیط‌های اجتماعی مناسب برای رشد مهارت‌های کودک نابینا
بردن کودک به فروشگاه و تعامل با فروشنده
-
- تشویق به بازی با همسالان (هم کودکان دارای معلولیت و هم کودکان بینا)
- فراهم کردن فرصت‌هایی برای مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی
یکی از مشکلات کودکان نابینا، ناتوانی در مشاهده رفتارهای اجتماعی مناسب است. بنابراین، لازم است که والدین به‌صورت مستقیم به آن‌ها آموزش دهند که چه رفتارهایی در اجتماع قابل‌قبول است و چه رفتارهایی نامناسب محسوب می‌شود.
نمونه‌هایی از رفتارهای نامناسب که باید اصلاح شوند
- تکان دادن چشم‌ها یا حرکت‌های تکراری بدن
- دست‌کاری بینی و دهان در جمع
- واکنش‌های نامناسب در موقعیت‌های اجتماعی (مثلاً فریاد زدن در فروشگاه)
آموزش لازم
- تفاوت بین فضای خصوصی و فضای عمومی را به کودک آموزش دهید.
- کودک باید بداند که برخی رفتارها ممکن است در خلوت اشکالی نداشته باشد، اما در جمع ناپسند محسوب شوند.
- مهارت‌های اجتماعی، پایه‌ای برای موفقیت در زندگی کودک نابینا هستند.
۲. والدین اولین و مهم‌ترین معلمان کودک در یادگیری تعاملات اجتماعی‌اند.
3 . خواهر و برادرها نقش بسیار مؤثری در رشد اجتماعی کودک نابینا دارند.
4 . تعیین انتظارات منطقی از کودک بسیار مهم است.
5 . باید به کودک فرصت داد تا در محیط‌های اجتماعی واقعی تجربه کسب کند.
6 . باید تفاوت میان رفتارهای عمومی و خصوصی را به کودک آموزش داد.
ادامه دارد…
برگرفته از سایت رسمی مدرسه پرکینز آمریکا
گردآوری و ترجمه: صلاح‌الدین محمدی
معلم تهران
