شعار سال روز جهانی، توپی در زمین نابینایان
امید هاشمی
امسال سازمان بهزیستی شعار «دسترسی به فنّاوری‌های نوین، زمینه‌ساز پیشرفت نابینایان» را برای روز جهانی عصای سفید برگزیده است. این انتخاب یک پیام روشن دارد: توپ در زمین ماست؛ وقتی نهادی ملی صریحاً از نقش فنّاوری در پیشرفت نابینایان می‌گوید، یعنی زیست‌بوم دیجیتال آماده شنیدن است و این ما هستیم که باید صدایمان را منظّم‌تر، مستندتر و پیگیرتر به گوش برسانیم. کُنِشگری در حوزه دسترسی‌پذیری، الزاماً به معنای تجمّع یا نامه‌نگاری رسمی نیست؛ بخش عمده‌اش همان رفتارهای روزمرّه ما در فضای دیجیتال است: نوشتن، نام بردن، گزارش دادن، پیگیری کردن و یاد دادن.
چرا دقیقاً الان؟
شتاب تولید محصول‌های جدید، به‌ویژه با رشد هوش مصنوعی، بی‌سابقه است. از بات‌های گفتگو و ابزارهای تولید محتوا تا اپلیکیشن‌های بانکی، حمل‌ونقل، آموزش و خدمات دولتی، هر هفته با سرویس تازه‌ای روبه‌رو می‌شویم. اگر ما در همین مراحل نخست، حضور نداشته باشیم و نیازهایمان را قابل‌فهم و قابل‌اجرا طرح نکنیم، باید این احتمال را در نظر بگیریم که محصولات بدون دسترسی‌پذیری ساخته شوند و بعد با هزینه و انرژی بسیار برای اصلاحشان بجنگیم. تجربه نشان داده است تعبیه دسترسی‌پذیری از ابتدا، ساده‌تر، ارزان‌تر و مؤثرتر از وصله‌پینه‌های پَسینی است. پس «زودتر جنبیدن» یک انتخاب لوکس نیست؛ ضرورتی است برای اینکه عقب نمانیم.
نوشتن در صفحات شخصی: هر نابینا یک رسانه
هرکدام از ما یک رسانه کوچک در اختیار داریم؛ صفحه شخصی در شبکه‌های اجتماعی یا گروه‌های پیام‌رسان. کُنِشگری می‌تواند از همین‌جا شروع شود:
– تجربه‌های روزمرّه‌مان را روایت کنیم: سفارش غذا، پرداخت قبض، سفارش کار به یک تعمیرکار، رزرو تاکسی، استفاده از کتابخانه‌های دیجیتال؛ چه چیزهایی خوب کار کردند و چه چیزهایی ما را متوقّف کردند؟
– با انصاف و شفّافیت، نام ببریم: پلتفرم‌هایی را که عملکرد خوب دارند تشویق کنیم و آن‌هایی را که کاستی دارند مشخصاً ذکر کنیم. شفّافیت وقتی مؤثّرتر است که همراه با مثال دقیق باشد، نه قضاوت کلّی.
– هشتگ‌گذاری هدفمند و خطاب مستقیم: از برچسب‌هایی مثل دسترسی‌پذیری، نابینایان، فنّاوری_برای_همه، استفاده کنیم و حساب‌های رسمی پلتفرم‌ها و توسعه‌دهندگان را خطاب قرار دهیم تا پیام به دست صاحبان تصمیم برسد.
– الگو بسازیم: اگر چند نفر از ما «گزارش‌های منظّم دسترسی‌پذیری» منتشر کنیم – مثلاً ماهی یک‌بار – به‌تدریج استانداردی برای گفتگو شکل می‌گیرد.
گزارش‌دهی به پشتیبانی: از غر زدن تا گزارش حرفه‌ای
بخش بزرگی از شرکت‌ها آشنایی عمیقی با دسترسی‌پذیری ندارند. وقتی چیزی کار نمی‌کند، «ناآگاهی» معمولاً دلیل اصلی است نه «بی‌اعتنایی عمدی»؛ از همین رو، تماس با پشتیبانی و ثبت یک گزارش دقیق، می‌تواند همه چیز را عوض کند. یک گزارش مؤثّر معمولاً شامل این مؤلّفه‌هاست:
– اطلاعات محیط: مدل دستگاه، نسخه سیستم‌عامل، نسخه اپلیکیشن یا مرورگر، نوع صفحه‌خوان (TalkBack، VoiceOver، NVDA، JAWS) و نسخه آن.
– مسیر بازتولید: گام‌به‌گام توضیح دهید چگونه به مشکل رسیدید. هر قدم را کوتاه و روشن بنویسید.
– رفتار مورد انتظار در برابر رفتار فعلی: مثلاً «انتظار دارم دکمه «پرداخت» با فوکوس TalkBack اعلام شود؛ فعلاً هیچ برچسبی نمی‌خواند».
– اثر بر کاربر: «به دلیل خوانده نشدن پیام خطا، امکان تکمیل خرید ندارم». بیان اثر، اولویت‌دهی سازمان‌ها را تسهیل می‌کند.
– شواهد: ضبط صفحه با صدای خوانش صفحه‌خوان، اسکرین‌شات با توضیح، یا فایل لاگ در صورت امکان.
– راه‌حل پیشنهادی: حتی یک جمله ساده مثل «افزودن برچسب محتوایی به آیکن‌ها» یا «تعیین نقش دکمه برای عنصر» نشان می‌دهد مسئله قابل حل است.
لحن محترمانه، پیگیری با شماره تیکت، و به‌روز کردن گزارش وقتی مشکل رفع شد، حلقه اعتماد را کامل می‌کند. از تجربه‌های خوبتان هم گزارش بدهید؛ قدردانی عمومی، به‌اندازه نقد مؤثّر است.
کامنت‌گذاری در مایکت و کافه‌بازار: دیده شدن در نقطه تصمیم
بخش یادداشت‌های کاربران زیر اپلیکیشن‌ها، جایی است که توسعه‌دهنده و کاربر دیگر آن را می‌بینند. یک کامنت کوتاه اما دقیق می‌تواند هم موتور تغییر باشد، هم چراغ راه برای دیگر نابینایان. پیشنهاد:
– ستاره بدهید و در دو سه جمله، یک مسئله مشخص را توصیف کنید: «در نسخه 5.2، دکمه نهایی‌سازی خرید در TalkBack برچسب ندارد».
– اگر اصلاح شد، کامنت را به‌روزرسانی کنید و بهبود را بنویسید. این کار به سازنده انگیزه می‌دهد و به کاربران نشان می‌دهد پیگیری نتیجه دارد.
– از واژه‌های کلیدی استفاده کنید تا جست‌وجو پذیر باشد: «TalkBack»، «VoiceOver»، «کنتراست»، «برچسب»، «فوکوس».
بالا بردن سواد دسترسی‌پذیری خودمان: زبان مشترک بسازیم
برای اثرگذاری بیشتر، لازم است ما هم به ادبیات فنی این حوزه مسلّط‌تر شویم. وقتی می‌گوییم «کار نمی‌کند»، بهتر است دقیق‌تر بگوییم چه چیزی و چرا؛
– اصطلاحات پایه: برچسب جایگزین (alt text)، نقش و نام و حالت عناصر، ترتیب فوکوس، هدینگ‌ها، کنتراست رنگ، اعلان‌های زنده، خطای قابل‌دسترسی، ناوبری با صفحه‌کلید، ARIA.
– موبایل: روتور VoiceOver، عملکرد حرکات TalkBack، گروه‌بندی عناصر، محتوای پویا در View ها، اعلام وضعیت (selected/disabled).
– وب: ساختار معنایی با تگ‌های صحیح، قابل فوکوس بودن کنترل‌ها، تله‌های فوکوس، کپچا و راه‌حل‌های جایگزین.
– هوش مصنوعی: برچسب‌گذاری دکمه‌ها در رابط‌های چت، قابلیت خوانده شدن پیام‌های تولیدی، توضیح تصاویر، زیرنویس و متن‌خوانی خودکار.
تمرین بازخورد دادن را جدی بگیریم. می‌توانیم الگوهای آماده برای گزارش بسازیم، در گروه‌های تخصّصی یکدیگر را بازبینی کنیم و یک واژه‌نامه کوچک اشتراکی تهیه کنیم تا همه با زبان مشترک جلو برویم.
کنشگری جمعی: از شبکه‌های کوچک تا اثرات بزرگ
– گروه‌های تلگرام/واتس‌اپ را به اتاق‌های «مستندسازی» تبدیل کنیم: فهرستی از خدمات پرکاربرد، وضعیت دسترسی‌پذیری‌شان، و اطلاعات تماس تیم‌های فنّی فراهم کنیم.
– نمونه‌های خوب را معرّفی و تشویق کنیم: «نشان افتخار دسترسی‌پذیری» حتّی اگر غیررسمی باشد، اعتبار می‌سازد.
– پیشنهاد همکاری به تیم‌ها بدهیم: «آماده‌ایم نسخه بتا را تست کنیم» یا «جلسه ۳۰ دقیقه‌ای مرور دسترسی‌پذیری برگزار کنیم».
– با دانشگاه‌ها، شتاب‌دهنده‌ها و رویدادهای برنامه‌نویسی ارتباط بگیریم و از مرحله ایده، موضوع دسترسی‌پذیری را وارد کنیم.
هوش مصنوعی: فرصت بزرگ، خطر عقب‌ماندگی
ابزارهای هوش مصنوعی می‌توانند اثر شگرفی در دسترسی ما کاربران نابینا به امکانات دیجیتال ایجاد کنند؛ مانند: توصیف تصویر، OCR دقیق‌تر، چت‌بات‌های راهنما و خلاصه‌سازی متون طولانی. اما اگر رابط‌ها و فرایندها از ابتدا قابل استفاده نباشند – مثلاً پیام‌ها برای صفحه‌خوان اعلان نشوند، دکمه‌های کلیدی برچسب نداشته باشند، یا آموزش‌ها فقط تصویری باشند – فرصت به مانع تبدیل می‌شود. در مواجهه با محصولات مبتنی بر هوش مصنوعی:
– دسترسی‌پذیری رابط چت را بسنجیم: فوکوس، خوانایی پیام‌ها، امکان کپی متن، اعلام به‌روزرسانی‌های زنده و… را بررسی کنیم.
– کیفیت محتوای تولیدی برای نیازهایمان را ارزیابی کنیم: آیا توضیح تصویر واقعاً به کار می‌آید؟ آیا خطای OCR مانع فهم اسناد می‌شود؟
– درخواست قابلیت‌های حیاتی را به‌موقع مطرح کنیم: ورودی صوتی و خروجی گفتاری قابل تنظیم، زیرنویس و توصیف صوتی، و مستندات ساده باید مورد توجّه قرار بگیرند.
از اتّهام‌زنی کلّی پرهیز کنیم و به‌جای آن چک‌لیست‌های کوتاه و کاربردی به تیم‌ها بدهیم. هرچه مسیر اجرا روشن‌تر باشد، احتمال انجام شدن بیشتر است.
نمونه الگوی کوتاه برای یک بازخورد مؤثر
– موضوع: عدم اعلام عنوان دکمه «پرداخت» در TalkBack – نسخه 3.1.0 اندروید
– محیط: سامسونگ A25، اندروید 15، TalkBack 16.1، نسخه اپلیکیشن 3.1.0
– مسیر: ورود > سبد خرید > ادامه > صفحه پرداخت
– رفتار فعلی: عنصر انتهایی بدون برچسب خوانده می‌شود («button, unlabeled»)
– رفتار مورد انتظار: اعلام «پرداخت، دکمه»
– اثر: امکان تکمیل خرید با صفحه‌خوان وجود ندارد.
– پیشنهاد: افزودن contentDescription برای آیکن و نقش دکمه، یا استفاده از Button با متن قابل خواندن.
سخن آخر: حالا وقت اقدام است
شعار امسال تنها یک یادآوری شاعرانه نیست؛ یک نقشه راه است. «دسترسی به فنّاوری‌های نوین» وقتی «زمینه‌ساز پیشرفت» می‌شود که ما فعّالانه در شکل دادن به آن فنّاوری‌ها شریک شویم: روایت کنیم، گزارش بدهیم، پیگیری کنیم، یاد بدهیم و یاد بگیریم. اگر امروز شروع کنیم – با یک پست کوتاه، یک گزارش دقیق، یک گفت‌وگوی سازنده با یک تیم فنّی – احتمال اینکه محصولات فردا از همان روز اول قابل استفاده باشند، بسیار بیشتر می‌شود. نگذاریم موج محصولات جدید بیاید و بعد تازه ما شروع کنیم به تعقیب کردنش. از همین حالا، توپ را برداریم و بازی را در زمین خودمان شروع کنیم؛ آرام، پیگیر، حرفه‌ای و همراه؛ در نهایت، همین کُنِشگری‌های کوچک و مداوم است که راه بزرگ پیشرفت را هموار می‌کند.
