دانش‌آموزان و دانشجویان نابینا و کم‌بینا در رشته‌های ریاضی، علوم فیزیکی و مهندسی، معمولاً زمانی که نیاز به ارائۀ مطالب ریاضی به مدرسین و هم‌کلاسی‌های بینایشان دارند، با مشکلاتی مواجه می‌شوند. خوشبختانه، پیشرفت در فناوری دیجیتال، امکانات جالبی را در این زمینه به ما ارائه داده است.
در اکثر کلاس‌های درس، تدریس ریاضیات، علوم فیزیکی و مهندسی، به‌شدت بر عناصر دیداری متکی است. با این حال، درک موضوع و افزایش دانش در این زمینه‌ها منحصر به افراد بینا نیست. در این مقاله، به بررسی فناوری امیدوارکننده‌ای می‌پردازیم که می‌تواند به افراد نابینا در تهیۀ اسناد فنی کمک کند.
لاتِک یا لِیْتِک[1] در ابتدا به‌عنوان یک زبان حروف‌چینی برای نمادهای ریاضی اختراع شد. لاتک ماهیتی مبتنی بر متن و غیرگرافیکی دارد. با تایپ متن استاندارد روی صفحه‌کلید، می‌توان تمام نمادهای ریاضی را از ابتدایی‌ترین تا پیشرفته‌ترین آن‌ها، مواردی مثل کسر، زیرنویس، بالانویس، ماتریس، مشتقات جزئی و انتگرال نشان داد؛ حتی می‌توان از لاتک برای رسم نمودار نیز استفاده کرد.
لاتک به کاربر، کنترل بسیار خوبی روی قالب‌بندی اسناد می‌دهد. پس از تسلط بر لاتک، کار با آن می‌تواند بسیار آسان‌تر از یک واژه‌پرداز معمولی باشد. زمانی که قالب‌بندی پیچیده لازم است، کد لاتک در یک پروندۀ متنی تایپ می‌شود. نرم‌افزار لاتک، رایانه و چاپگر، همۀ کارها را برای تولید یک سند بی‌عیب‌ونقص حاوی نمادهای ریاضی قابل‌خواندن انجام می‌دهند.
لاتک زبانی است که هر فردی، چه نابینا و چه بینا می‌تواند آن را یاد بگیرد. برای ارسال تکلیف ریاضی به‌صورت بینایی، دانش‌آموز یا دانشجوی نابینا می‌تواند کد لاتک را در یک پرونده تایپ کند و از نرم‌افزار لاتک برای ترجمۀ آن پرونده به یک سند دیداری جذاب، با نمادهای ریاضی استاندارد استفاده نماید. لاتک می‌تواند کدهای متنی را به پروندۀ پْی‌دْی‌اِف تبدیل کند تا دانش‌آموز یا دانشجو بتواند آن را چاپ کند، یا برای معلم یا استاد خود ایمیل نماید.
تحولات اخیر، لاتک را به‌ویژه برای افراد نابینا، کاربرپسند کرده است. نرم‌افزارهای مَت‌تایپ[2]، دی‌بی‌تی[3]، تایْگِر سافْتْوِر سوئیت[4] و صفحه‌خوان‌های مختلف، به‌طوری طراحی شده‌اند تا با هم کار کنند تا کاربران نابینا بتوانند از یک پروندۀ مایْکْرُوْسافت‌وُرْد، نسخۀ چاپی یا بریل دریافت کنند. وقتی مت‌تایپ نصب می‌شود، می‌تواند با مایکروسافت‌ورد و با دی‌بی‌تی یا تایگر سافتور سوئیت ارتباط برقرار کند. کاربر نابینا کد لاتک را در یک سند ورد تایپ می‌کند. وقتی سند تکمیل شد، کاربر به‌سادگی همۀ متن را انتخاب می‌کند و آلْت به‌اضافۀ بَکِسْلَش را فشار می‌دهد. کد لاتک سپس به‌طور خودکار به نمادهای ریاضی تبدیل می‌شود؛ درست همان‌طور که یک فرد بینا آن‌ها را می‌نویسد. در این مرحله، یک کاربر نابینا می‌تواند سند ریاضی را به بینایی یا بریل چاپ کند یا آن را از طریق ایمیل ارسال نماید. صفحه‌خوان‌ها معادلات سند ریاضی را به‌درستی نمی‌خوانند؛ اما قطعاً کد لاتک را خواهند خواند. کاربر می‌تواند همۀ متن را انتخاب کند و دوباره آلت به‌علاوۀ بکسلش را بزند تا معادلات را به لاتک برگرداند. اگر پروندۀ لاتک به‌درستی نوشته شده باشد، کاربر نابینا می‌تواند با خیال راحت فرض کند که پروندۀ ریاضی تبدیل‌شده نیز صحیح است.
یکی از مشکلات استفاده از لاتک و مت‌تایپ در این روش، این است که در حال حاضر هیچ راهی برای اشکال‌زدایی کد لاتک در مایکروسافت‌ورد وجود ندارد. نوشتن در لاتک شبیه برنامه‌نویسی رایانه‌ای است. قوانین سخت‌گیرانه‌ای در مورد نحوۀ نمایش معادلات باید رعایت شود. اگر کاربر هنگام تایپ معادلۀ لاتک، یکی از این قوانین را زیر پا بگذارد، فرایند تبدیل کد به معادلات خوانا کار نخواهد کرد. اگر شانس بیاوریم، فقط معادلۀ اشتباه نوشته‌شده تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد. با این حال، یک خطا ممکن است به تبدیل کل سند تأثیر بگذارد. مت‌تایپ هیچ نشانی از محل یا چیستی خطا نمی‌دهد. کاربر می‌تواند با ایجاد کل سند در یک ویرایشگر لاتک، مثل ویرایشگر رایگان و منبع‌باز تِکْسْنیک سِنْتِر[5] و استفاده از آن برای ترجمۀ سند به یک پروندۀ پی‌دی‌اف، از چنین مشکلاتی جلوگیری کند. ویرایشگر لاتک، به مکان خطاها اشاره می‌کند و نشان می‌دهد که خطاها چیستند. این به کاربر اجازه می‌دهد تا سند لاتک را اشکال‌زدایی کند. استفاده از مت‌تایپ و ورد این مزیت را دارد که در ابتدا راحت‌تر قابل‌استفاده است؛ زیرا به دانش کمتری از لاتک عمومی نیاز دارد. با این حال، برخورد با خطاها در کد لاتک یک اشکال جدی است.
لاتک می‌تواند به کاربر نابینا اجازه دهد تا به برخی منابع عمومی ریاضی در سطح وب دسترسی پیدا کند. برخی از وب‌سایت‌ها مثل ویکی‌پدیا دارای برچسب لاتک برای معادلات خود هستند.
گاهی اوقات خواندن لاتک ممکن است کمی خسته‌کننده باشد؛ زیرا واقعاً برای این منظور طراحی نشده است. لاتک جایگزین خط بریل نیست؛ اما دانستن آن برای یک فرد نابینا مفید است؛ زیرا امکان دسترسی به اسناد ریاضی را به او می‌دهد.
دقت کنید که ترجمۀ یک سند لاتک یا تبدیل آن به مایکروسافت‌ورد با مت‌تایپ، ممکن است در صورتی که خوانندۀ موردنظر سند با لاتک آشنا باشد، ضروری نباشد؛ مثلاً اگر معلم جبر دانش‌آموز نابینا لاتک بداند، ممکن است مایل به خواندن یک تکلیف یا آزمون در کد لاتک باشد.
طبق تجربۀ خود دریافته‌ایم که بسیاری از مدرسان، دانشجویان و محققان دانشگاهی با لاتک آشنا هستند؛ بنابراین، آموزش لاتک به دانش‌آموزان و دانشجویان نابینا، برای آماده‌سازی آن‌ها برای ورود به محیط علمی بسیار سودمند است. آن‌ها تکه‌هایی از لاتک را هروقت نیاز دارند، یاد می‌گیرند؛ به‌عنوان مثال، در طول دوره‌های جبر، آن‌ها فقط لاتک را برای مفاهیمی مانند توان و ریشه می‌آموزند و در حساب دیفرانسیل و انتگرال، آن‌ها کدهای لاتک برای انتگرال و مشتقات را یاد خواهند گرفت. به این ترتیب، با پیشرفت آن‌ها در آموزش ریاضی و سایر آموزش‌های علمی، تسلط بر لاتک حاصل می‌شود.
[1] LaTeX
[2] MathType
[3] DBT
[4] Tiger Software Suite
[5] TeXnic Center
Podcast: Play in new window | Download
