چگونه از ارتباطات غیرکلامی و زبان بدن استفاده کنیم
امین عرب: روان‌شناس و آموزگار آموزش و پرورش استثنایی فارس
مقدمه
افراد با آسیب بینایی در ارتباطات بین‌فردی بیشتر به جنبۀ کلامی روابط توجه دارند و بر آن متمرکزند. وجود آسیب در حس بینایی گاهی منجر می‌شود که افراد نسبت به شیوه‌های غیرکلامی ارتباط و زبان بدن کم‌توجهی نشان دهند و آنچنان که شایسته است، در پی استفاده از آن نباشند. حتی آن دسته از افراد با آسیب بینایی که بر اهمیت ارتباطات غیرکلامی واقفند، برای یادگیری و چگونگی استفاده از آن با چالش مواجه‌اند. در این مطلب نخست از اهمیت ارتباطات غیرکلامی سخن خواهیم گفت و در ادامه تکنیک‌هایی را برای به‌کار‌گیری این شیوه در موقعیت‌های گوناگون به افراد با آسیب بینایی پیشنهاد خواهیم کرد.
اهمیت ارتباطات غیرکلامی
فرض کنید به شخصی که با او در ارتباط هستید علاقه‌مند شده‌اید. در‌این‌صورت شما در هنگام گفت‌و‌گو سعی می‌کنید با ارائه بازخورد شفاهی نشان دهید که از آنچه او می‌گوید خوشتان آمده است؛ اما اگر در هنگام صحبت به‌جای دیگری نگاه کنید یا از وی فاصله بگیرید، او چه فکر خواهد کرد؟ حتی اگر ارتباط کلامی شما جذاب باشد، او احتمالاً تصور می‌کند که شما خسته شده‌اید یا به شکل دیگری مشغول هستید. در این موقعیت شما یک پیام کاملاً نادرست را به طرف مقابل منتقل کرده‌اید.
این موقعیت و موقعیت‌های مشابه که هر‌روز با آنها مواجهیم، حاکی از اهمیت یادگیری چگونگی استفاده از زبان بدن و به‌طور کلی شیوۀ ارتباط غیرکلامی برای افراد با آسیب بینایی است. در این نوشته توضیح می‌دهم که چگونه می‌توانید از طریق زبان بدنتان به آنچه دیگران می‌گویند واکنش نشان دهید.
رسیدن به مقصد فقط اولین قدم است. اینکه بعد از رسیدن به مقصد چگونه خود را نشان دهیم، به همان اندازه اهمیت دارد.
حقایقی در خصوص ارتباطات انسانی
1-هشتاد درصد تعاملات اجتماعی با ارتباطات غیرکلامی شروع می‌شوند؛
2- پنجاه و پنج درصد از پیام منتقل‌شده تماس چشمی، وضعیت بدن و حالت سر است؛
3- سی و هشت درصد از آن دامنه و بسامد صداست؛
4- تنها هفت درصد از آن به کلمات به‌کار‌رفته بر‌می‌گردد.
تماس چشمی، موقعیت بدن و فضا
1- تماس چشمی زمانی رخ می‌دهد که شما به معنای واقعی به چهره یکدیگر نگاه کنید. یعنی صورت شما رو‌به‌روی صورت فرد مقابل باشد؛
2- صدای فرد مقابل را دنبال کنید و سرتان را رو به او بچرخانید؛
3- فضای بدن به‌طور‌کلی بیضی یا تخم‌مرغی‌شکل است. فاصله قابل‌قبول بین دو نفر هنگام ایستادن رو‌به‌روی یکدیگر، به اندازه طول شانه تا نوک انگشتان؛ هنگام ایستادن پشت دیگری در صف، به اندازه نصف آن و هنگام ایستادن کنار افراد به اندازه آرنج تا نوک انگشتان است. البته این موضوع در فرهنگ‌های مختلف می‌تواند متفاوت باشد؛
4- فرد کم‌بینا ممکن است ترجیح بدهد به‌جای رو‌در‌رو، در زاویه ۹۰ درجه فرد مقابل خود قرار گیرد؛ زیرا ممکن است احساس کند نزدیک شدن به فرد بینا برای شناسایی وی می‌تواند باعث معذب شدن او گردد. این زاویه فرد کم‌بینا را نیم قدم به طرف مقابل خود نزدیکتر می‌کند، بی‌آنکه به شکل نا‌خوش‌آیندی رو‌در‌رو شوند.
دست دادن
در هنگام برخورد با افراد هم‌سن یا کم‌سال‌تر از خودتان، شما در دست دادن پیشقدم شوید. با افراد صمیمی محکمتر از افرادی دست بدهید که ارتباطتان رسمی است؛ اما با هیچکس شل دست ندهید. اگر با فردی که از نظر سن یا جایگاه اجتماعی از شما بالاتر است مواجهید، اجازه دهید او برای دست دادن پیشقدم شود و دستتان را در موقعیتی قرار دهید که اگر مایل باشد بتواند با شما دست دهد.
ژست‌ها
1- افزودن حرکات بدن به یک عبارت کلامی، منظور شما را بهتر می‌رساند؛
2- ژست‌ها می‌توانند از یک لبخند ساده تا حالت و حرکات کل بدن را در بر بگیرند؛
3- برای یادگیری ژست‌های مناسب هر موقعیت، می‌توانید از دوستان و خانواده خود کمک بگیرید؛
4- دو حرکت رایج برای پاسخ به دیگران، بالا بردن سر به معنای خیر و پایین آوردن سر به معنای بله است؛
5- اگر ژستی را تازه یاد گرفته‌اید، در حضور افراد نزدیک آن را انجام دهید تا در طبیعی‌تر شدن آن حرکت به شما کمک کنند.
سراپا گوش بودن
شما می‌خواهید پیام‌های غیرکلامی‌تان، پیام‌های کلامی را تأیید و تقویت کنند. برای مثال اگر بگویید «شما آدم جذابی هستید»، می‌توانید این جمله را با نشان دادن علاقه خود به روش‌های غیرکلامی تأیید کنید. به‌کار‌گیری شیوه غیرکلامی به فرد مقابل نشان می‌دهد که شما سراپا گوشید. این حالت را می‌توانید با حرکاتی که در ادامه می‌آید نشان دهید.
^ سر: سر شما باید کاملاً صاف و عمودی و رو به طرف مقابل باشد و می‌توانید گهگاه به نشانه موافقت سر تکان دهید.
* چشم: اگر می‌توانید، مستقیماً به چشم طرف مقابلتان نگاه کنید؛ اگر بینایی شما این امکان را نمی‌دهد، صورتتان را به سمت مخاطب بگیرید. برای اینکه تماس چشمی بیش‌از‌اندازه نباشد، گهگاه به اطراف نگاه بیندازید.
* دهان: اگر مکالمه مثبت، غیر‌رسمی و دوستانه است، لبخند را فراموش نکنید. یک لبخند واقعی، گرم و صمیمانه است. برای زیباتر شدن لبخند، مسواک زدن و کشیدن نخ دندان بعد از هر وعدۀ غذایی می‌تواند مفید باشد.
* شانه‌ها: حالت شانه نشانگر هوشیاری و اعتماد‌به‌نفس شماست؛ پس شانه‌های خود را صاف نگه دارید.
* بازو‌ها: برای اینکه خودتان را راحت و با اعتماد‌به‌نفس نشان دهید، بازو‌ها را کنار بدن قرار دهید و از ضربدری گذاشتن آنها روی شکم خودداری کنید.
* دستان: مردم معمولاً در هنگام صحبت کردن از دستانشان استفاده می‌کنند. هدف تأکید بر کلمات مهم بدون فاصله گرفتن از ارتباط کلامی است. حرکات مکرر دست باعث حواس‌پرتی مخاطبان می‌شود.
* پا‌ها: حداقل به اندازه یک بازو یا عرض شانه از گوینده یا مخاطب فاصله بگیرید. دو نفر در مکالمه به‌ندرت رو‌به‌روی یکدیگر قرار می‌گیرند و معمولاً نسبت به هم زاویه دارند. وقتی پا‌هایتان را در زاویه ۴۵ درجه نسبت به گوینده یا مخاطب قرار دهید، می‌تواند به علاقه تعبیر شود؛ اما اگر پا‌هایتان را با زاویه‌ای دور از طرف مقابل قرار دهید، چنین تعبیر می‌شود که می‌خواهید از او دور شوید.
زبان بدن هنگام سخنرانی
ممکن است بخواهید برای تعدادی مخاطب (روی سن یا داخل کلاس) صحبت کنید. برای جلب توجه مخاطب بسیار اهمیت دارد که بتوانید از زبان بدن به شیوه‌ای کار‌آمد استفاده کنید. در ادامه پیشنهاد‌هایی برای عملکرد بهتر شما در این موقعیت آمده است.
* تا جای ممکن با مخاطبان خود ارتباط چشمی برقرار کنید. سرتان را به سمت آنها بگیرید و گهگاه آن را به سوی مخاطبان دیگر بچرخانید؛
* اگر روی سن هستید، زیاد قدم نزنید؛ اما در فضای کلاس بهتر است برای مدت طولانی در یک نقطه نمانید؛
* به‌جای توجه به یادداشت‌ها یا اسلاید‌ها، بیشتر بر مخاطبان خود متمرکز باشید؛
* حالت ایستادن شما تأثیر زیادی بر مخاطبان دارد. پس سعی کنید زیادی خشک یا شل نایستید؛
* پا‌هایتان را در کنار هم محکم روی زمین قرار دهید. وزن خود را به یک اندازه روی دو پا تقسیم کنید و از روی هم انداختن پا‌ها بپرهیزید؛
* از حرکت دستانتان برای تأکید استفاده کنید و در حالت سکون، آنها را کنار بدن قرار دهید. از قفل کردن دستان در هم یا گذاشتن آنها روی سینه خودداری کنید؛
* بهتر است به‌جای ایستادن پشت میز یا تریبون، در فضایی باز بایستید؛
* با مخاطبان خود در تعامل باشید.
سخن آخر
یادگیری استفاده از زبان بدن یکی از خلأ‌های آموزشی افراد با آسیب بینایی به شمار می‌رود. به‌کار‌گیری این نوع از ارتباط می‌تواند کیفیت روابط شما را بالا ببرد؛ اما اگر حرکات بدنی شما غیر‌طبیعی باشند، نتیجه معکوس خواهد بود. با توجه به اینکه یادگیری از طریق تقلید برای افراد با آسیب بینایی ممکن نیست، گرفتن بازخورد از دیگران پیش از استفاده از حرکات آموخته‌شده نباید فراموش شود. در شماره بعدی این ستون، از حرکات کلیشه‌ای در افراد با آسیب بینایی و چگونگی کنترل آن سخن خواهیم گفت.
منابع
سمیناری در وبسایت مرکز ایالتی منابع برای افراد با آسیب بینایی
وبسایت Family Connect زیر‌مجموعه چاپخانه نابینایان آمریکا (APH)
