سوسوی فانوس دریایی در مه: خدمات سازمان آموزش و پرورش استثنایی برای دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا
مسعود طاهریان، مددکار موسسه حمایت از بیماران چشمی آرپی
مقدمه
در مدرسۀ شلوغی درس می‌خواند که بیشتر دانش‌آموزانش یک جا بند نمی‌شدند و ساده‌ترین شوخی‌هایشان زیر‌پا گرفتن برای دوستانشان بود. ساختمان چند‌طبقه مدرسه هم تعریف چندانی نداشت. احتیاط زیادی لازم بود که دست پسرها لای درهای آهنی کلاس‌ها نماند و از بین نرده‌های پله‌ها پایین نیفتند. معلمش هم نمی‌دانست چطور مطالب درسی را به یک شاگرد نابینا آموزش بدهد. این شد که وقتی بینایی‌اش را از دست داد، مدیر و ناظم مدرسه به والدینش گفتند که او را باید از این مدرسه ببرند؛ چون نمی‌توانند مسئولیت آموزش و حفظ امنیت یک دانش‌آموز نابینا را برعهده بگیرند. درست هم نمی‌دانستند که حالا او با شرایط جدیدش، کجا و چطور می‌تواند به تحصیل خود ادامه بدهد.
آشنایی با آموزش و پرورش استثنایی
با افزایش سن، کم‌کم از محیط خانواده بیرون می‌آییم، وارد مدرسه می‌شویم و گروه‌های دوستانه خودمان را تشکیل می‌دهیم. نهاد‌های مختلفی است که از ما افراد نابینا و کم‌بینا حمایت می‌کند تا در جامعه و انواع گروه‌های اجتماعی، نقش فعالی داشته باشیم. سازمان آموزش و پرورش استثنایی یکی از این نهاد‌های حمایتی است که تا پایان دوره تحصیلی به ما کمک می‌کند تا مسائل تحصیلی خودمان را با وجود آسیب بینایی، پیگیری کنیم.
خدمات آموزش و پرورش استثنایی
اگر به هر دلیلی قبل از ورود به مدرسه یا در طول تحصیل، بینایی‌مان را از دست بدهیم، می‌توانیم در سراسر کشور تا تمام شدن دوره مدرسه، از خدمات سازمان آموزش و پرورش استثنایی استفاده کنیم. در ادامه می‌توانیم با حمایت‌های این سازمان در رابطه با دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا بیشتر آشنا شویم.
۱-تشخیص و جایدهی دانش‌آموزان
آموزش و پرورش استثنایی با کمک مکانیزم‌های سنجش درست و از نظر علمی پایا و روا در غربالگری‌های قبل از ورود به مدرسه، آسیب بینایی‌مان را تشخیص می‌دهد و با توجه به شرایط آموزشی‌ای که داریم، ما را در مدارس استثنایی جایدهی می‌کند و خدمات مورد‌نیاز را در اختیارمان می‌گذارد. اگر در طول تحصیل در مدرسه هم به هر دلیلی بینایی‌مان را از دست بدهیم، این سنجش را در مراکز استانی خود تکرار می‌کند و جایدهی را با در‌نظر‌گرفتن نیازهای جدید انجام می‌دهد.
۲-مناسب‌سازی منابع مطالعاتی و درسی
سازمان تمام کتاب‌های درسی را برای دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا مناسب‌سازی می‌کند و موظف است که امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری لازم را برای این مناسب‌سازی فراهم نماید؛ در نتیجه می‌توانیم منابع آموزشی بریل، درشت‌خط، صوتی و الکترونیکی خود را با کمک این سازمان تهیه کنیم.
۳-فراهم‌کردن تجهیزات و امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری آموزشی و توانبخشی
الف. تجهیزات شخصی
سازمان به ما کار با انواع وسایل، خواندن و نحوۀ ارتباط مخصوص دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا را یاد می‌دهد. همچنین تجهیزاتی را به رایگان به‌طور دائمی یا امانت در اختیارمان می‌گذارد. این تجهیزات عبارتانداز کاغذ، لوح و قلم، دستگاه پرکینز (ماشین چاپ)، لوح حساب افزار، لوح جبر، چرتکه، دستگاه دیجیتال ضبط و پخش صدا، ذره‌بین و نرم‌افزار‌های صفحه‌خوان (تبدیل‌کننده متن به گفتار در کامپیوتر و تلفن همراه).
ب. امکانات مراکز آموزشی
در مراکز آموزشی و مدارس مخصوص دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا (مدارس متمرکز و پشتیبان)، سازمان امکانات رایج مدارس دانش‌آموزان بینا را (مانند سایت کامپیوتری) با افزودن سخت‌افزار‌ها و نرم‌افزار‌های کمکی (مانند نرم‌افزار صفحه‌خوان و بزرگ‌نما[1] یا نمایشگر بریل) مناسب‌سازی می‌کند تا هم‌پای همسالانمان بتوانیم با وجود آسیب بینایی که داریم، از این امکانات استفاده نماییم.
همچنین در این مراکز، انواع تجهیزات برای رفع نیازهای آموزشی ما فراهم شده است. برخی از این تجهیزات عبارتانداز چاپگر بریل و برجسته، اسکنر و پرینتر بینایی، نرم‌افزار نویسه‌خوان نوری (OCR[2])، برجسته‌نگار هوشمند همراه (نوت تِیکِر[3]) و بزرگ‌نمای دیجیتال (CCTV[4]). با کمک این تجهیزات می‌توانیم منابع مطالعاتی‌مان را به خط بریل یا درشت بخوانیم، تصاویر را برجسته کنیم و مطالب کاغذی را به فرمت‌های الکترونیکی قابل خواندن تبدیل نماییم. علاوه‌بر‌این، این مرکز با کمک کارشناسان خود برخی انطباق‌ها را در محیط‌های آموزشی عمومی فراهم می‌نماید تا ما بتوانیم بیشتر با ساختارها و نگرش‌های موجود در مدارس دانش‌آموزان بینا هماهنگ بشویم.
۱-ارائه خدمات آموزشی و توانبخشی
سازمان معلمانی را تربیت می‌کند که در آموزش دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا متخصص هستند و می‌توانیم با توجه به نیازهای آموزشی و علائقمان، با کمک آن‌ها در سیستم آموزش متمرکز یا فراگیر تحصیل کنیم. در سیستم متمرکز ما به مدارس ویژه دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا می‌رویم. محیط این مدارس کاملاً برای افراد با آسیب بینایی ایمن و دسترس‌پذیر شده است و هر یک از کلاس‌های آن‌ها حد اکثر ده دانش‌آموز دارد. در سیستم فراگیر هم در مدارس عمومی بین دانش‌آموزان بینا تحصیل می‌کنیم و با کمک معلم رابط که به مدرسه‌مان می‌آید یا معلم مرجع مراکز پشتیبان، نیازهای آموزشی ویژه خود را رفع می‌کنیم. معلم رابط در همان مدرسه خودمان، آموزش‌های جبرانی لازم را به ما ارائه می‌دهد، منابع آموزشی‌مان را دسترس‌پذیر می‌کند، در امتحانات برای خواندن سؤالات و نوشتن جواب‌ها در کنار مسئولان مدرسه نقش تسهیل‌گر دارد و مراکز ارائه‌دهنده خدمات ویژه به افراد دارای آسیب بینایی را به ما معرفی می‌کند. از طرفی دیگر، مراکز آموزشی پشتیبان در کنار مدارس عمومی فعالیت می‌کنند و رابط بین مدارس استثنایی و عمومی هستند تا بتوانیم با کمک تجهیزات و معلمان آن‌ها، نواقصمان را در زمینه‌های مختلف (مانند دروس ریاضی یا زبان‌های خارجی) جبران کنیم. همچنین سازمان انواع امکانات جانبی توانبخشی در اختیار ما، دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا، و خانواده‌هایمان قرار می‌دهد تا فرایند پذیرش و سازگاری با آسیب بینایی را هرچه بهتر و سریع‌تر سپری کنیم. برخی از این امکانات عبارتانداز مشاوره و روان‌درمانی، گفتار‌درمانی، کار‌درمانی، اتاق تاریک برای تقویت باقیمانده بینایی، دوره‌های آموزش کار با کامپیوتر و فراگیری مهارت‌های جهت‌یابی و حرکت با استفاده از عصای سفید.
۲-برگزاری کنکور متناسب با شرایط دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا
آخرین وظیفه‌ای که سازمان در رابطه با دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینای خود برعهده دارد، برگزاری کنکور با همکاری سازمان سنجش کشور متناسب با شرایط این افراد است. به‌همین‌منظور در آزمون کنکور، فرد متخصصی را به‌عنوان منشی در اختیارمان می‌گذارد تا برایمان سؤالات را به درستی بخواند و جواب‌ها را با دقت ثبت نماید. سازمان همچنین سؤالات کنکور را به خط بریل و با خط درشت هم چاپ می‌کند تا اگر بخواهیم، مطالب را مستقلانه بخوانیم. این فرصت در رابطه با سؤالات دروس ریاضی، ادبیات و زبان‌های خارجی بسیار مفید و حائز اهمیت است. وقت بیشتری هم نسبت به افراد بینا، برای خواندن و پاسخ دادن به سؤالات به ما می‌دهد.
***
فانوس دریایی من، ساحل کجا و من کجا
من غرق دریای غمم، در انتهای ناکجا
طوفان عشقت آنچنان، تازید بر اندیشه‌ام
جای خدا و ناخدا، در ذهن من شد جابه‌جا
من بی‌خبر از اینکه تو، هم ناخدایی هم خدا
از روز اول تا کنون، این جابه‌جایی نابجا
کشتی رها کن یوسفا، دریا نمی‌داند وفا
تا کی تحمل بر جفا، فارغ شو از خوف و رجا
…
(شعر فانوس دریایی از یوسف محمدی)
[1] .magnifier
[2] .Optical character recognition
[3] .Note taker
[4] .Closed circuit television
