پاسخ‌های معاونت امور توانبخشی سازمان بهزیستی به سؤالات ماهنامه نسل مانا
امیر سرمدی: مدیر‌مسؤول
پس از ماه‌ها بلاتکلیفی در رأس یکی از مهمترین معاونت‌های سازمان بهزیستی (معاونت امور توانبخشی)، سرانجام بیست‌و‌ششم دیماه سال جاری بود که با حکم علی‌محمد قادری، رئیس بهزیستی کشور، فاطمه عباسی به سمت معاون توانبخشی بهزیستی کشور منصوب شد. به جهت اهمیت خدمات زیر نظر این معاونت، ماهنامه نسل مانا از بهمن‌ماه پیگیر یک مصاحبه اختصاصی به‌صورت حضوری با معاونت توانبخشی کشور بود. پس از پیگیری‌های فراوان، امکان مصاحبه حضوری از طرف بهزیستی میسر نشد و مقرر شد سؤالات نشریه نسل مانا برای معاونت توانبخشی ارسال شود و پاسخ مکتوب به آنها از طرف دفتر توانبخشی برای تحریریه نسل مانا ارسال شود. آنچه در ادامه می‌خوانید، خلاصه‌ای از پاسخ‌های ارسالی معاونت توانبخشی است که به جهت محدودیت‌های چاپ در نسخه بریل، مشروح این گزارش را در وبسایت نسل مانا به نشانی naslemana.com می‌توانید دنبال کنید. پس از پاسخ‌های ارسالی، نکاتی چند جهت تنویر افکار عمومی ذکر خواهد شد.
سؤال 1- فعالیت‌های معاونت توانبخشی و خدمات دفاتر زیر نظر این معاونت را تشریح کنید.
پاسخ: معاونت امور توانبخشی یکی از معاونت‌های تخصصی سازمان بهزیستی محسوب می‌شود که دارای سه دفتر تخصصی شامل: دفتر امور توانبخشی روزانه و توانپزشکی، دفتر توانمندسازی معلولین و دفتر امور مراکز توانبخشی مراقبتی است و هر دفتر مأموریت‌های خاص خود را دارد.
سؤال 2- با توجه به افول مراکز توانبخشی ویژه نابینایان در کشور، چه برنامه‌هایی برای توسعه و تقویت این مراکز دارید؟
پاسخ: دفتر امور توانبخشی روزانه و توانپزشکی برای ارائه خدمات آموزشی و توانبخشی به توانخواهان کم‌بینا و نابینا، نسبت به راه‌اندازی مراکز روزانه آموزشی توانبخشی، با همکاری بخش غیردولتی اقدام کرده است. هدف از تأسیس این مراکز، رساندن گروه هدف به حداكثر سطح استقلال فردی است. در این طیف از مراکز، غالباً تجهیزات کامل توانبخشی موجود است و فضا برای دسترسی گروه هدف به خدمات مختلف مناسب‌سازی شده است. سازمان بهزیستی به‌صورت مستمر نسبت به نظارت بر فضا، کارکنان و خدمات مراکز با استفاده از چک‌لیست‌های ارزشیابی اقدام و بر اساس درجه ارزشیابی مراکز بابت هر فرد خدمت‌گیرنده، به مراکز فوق، یارانه پرداخت می‌کند و بخشی از هزینه‌ها را نیز خانواده‌ها تقبل می‌کنند؛ اما با ایجاد مراکز مهارت‌آموزی، استانداردسازی آموزشی مهارت‌های حرفه‌ای ویژه نابینایان، نرمافزارهای گویا و نشر کتاب صوتی، می‌توان از افول مراکز توانبخشی ویژه نابینایان جلوگیری کرد.
سؤال 3- تأخیر دو ترمی در پرداخت شهریه‌های دانشگاه آزاد موجب گلایه‌مندی دانشجویان نابینا و ایجاد مشکلات جدی برای آنها شده است. آیا برنامه‌ای برای عقد تفاهم‌نامه جدید با دانشگاه آزاد به روال سابق وجود دارد که بهزیستی با دانشگاه آزاد طرف حساب بود؟
پاسخ: با توجه به اینکه در حال حاضر شهریه‌های دانشجویی به حساب دانشجو واریز می‌شود و فرآیند پرداخت مستلزم بارگذاری مستندات مربوط در سامانه دانشجویی و بررسی و تأیید استانی است، گاهی اوقات به دلیل عدم بارگذاری صحیح مستندات توسط دانشجو، فرآیند بررسی و تأیید نهایی دچار تأخیر می‌شود. موضوع عقد تفاهم‌نامه با دانشگاه آزاد، نیاز به بررسی کارشناسی دارد.
سؤال 4- با توجه به رشد روز‌افزون قیمت تجهیزات کمک‌توانبخشی، چه برنامه‌هایی برای تأمین و توزیع تجهیزات ویژه معلولان خاصه نابینایان، در کشور دارید؟ با توجه به اینکه بودجه بهزیستی در این زمینه بسیار محدود است و اعضای جامعه هدف توان خرید تجهیزات با تکنولوژی‌های روز دنیا را ندارند، چگونه می‌خواهید با این چالش جدی مقابله کنید؟
پاسخ: با توجه به بررسی کارشناسی و پیش‌بینی افزایش قیمت‌ها، این دفتر نیز سرانه تجهیزات کمک‌توانبخشی را به میزان 100درصد افزایش داده است و امیدواریم با اختصاص اعتبار خواسته‌شده، بتوانیم این بحران را پشت‌سر بگذاریم. در تأمین اعتبارات وسایل کمک‌توانبخشی، هر یک از انواع معلولیت‌ها سهمیه جداگانه‌ای دارند که متناسب با درصد جمعیت کل افراد دارای معلولیت است. با توجه به ارز‌بر بودن تجهیزات با تکنولوژی‌های روز دنیا، سازمان بهزیستی امیدوار است با تکیه بر دانش ملی و استفاده از توان شرکت‌های دانش‌بنیان، بتوان برخی از این اقلام را در داخل کشور تولید کرد و با مذاکره با برخی از بانک‌ها، بتوان تسهیلات لازم را برای شرکت‌های دانش‌بنیان و همچنین کاربران نیازمند به تجهیزات های‌تک فراهم کرد.
سؤال 5- با توجه به تأسیس یک شبکه ملی برای نابینایان توسط بهزیستی از سال 99 تاکنون، چه برنامه‌ای برای حمایت از این شبکه دارید؟ چه امکاناتی را می‌توانید در اختیار این مجموعه قرار دهید؟
پاسخ: شبکه‌های ملی افراد دارای معلولیت بر اساس قانون حمایت از معلولان و با هدف مشارکت فعالانه این شبکه‌ها در حوزه تصمیم‌سازی و اجرای برنامه‌های مرتبط با افراد معلول تأسیس شده است. سازمان بهزیستی کشور با درک اهمیت استفاده از نخبگان نابینا و کم‌بینا در قالب شبکه ملی تشکل‌های افراد دارای معلولیت بینایی، همواره در تلاش است تا در تمامی برنامه‌ها و اقدامات خود به‌ویژه در تدوین و اجرای برنامه‌های توانمندسازی، توانبخشی مبتنی بر جامعه و دسترس‌پذیری و فراگیرسازی امکانات، زمینه حضور و مشارکت فعالانه شبکه‌های نابینایان و انجمن‌های زیرمجموعه آن را در این برنامه‌ها فراهم کند. چنانکه تاکنون نشست‌های متعددی با حضور نمایندگان این شبکه و انجمن‌های زیرمجموعه آن جهت رایزنی پیرامون مسائل مختلف تشکیل شده است.
سؤال 6- با توجه به افزایش هزینه‌ها، بودجه پیش‌بینی‌شده برای مراکز نگهداری به چه میزان قرار است افزایش یابد؟
پاسخ: افزایش بر اساس مصوبه دولت است؛ اما به دلیل محدودیت اعتبارات، مابه‌التفاوت هفت ماه این مراکز پرداخت نشده است.
سؤال 7- یکی از سؤالات مخاطبان نسل مانا، میزان پرداخت مستمری‌ها برای سال 1402 است. مستمری خانوارهای مختلف افراد دارای معلولیت چه میزان قرار است افزایش یابد؟ آیا پشت‌نوبتی‌ها برای سال آینده در صف پرداخت مستمری قرار می‌گیرند؟
پاسخ: در لایحه بودجه سال 1402 درخواست سازمان در ارتباط با پرداخت مستمری‌ها، متناسب با میزان تورم و سطح رفاه مددجویان پیشنهاد شده است؛ اما درنهایت تصمیم‌گیری بر اساس میزان تخصیص اعتبار و مصوبه هیئت دولت خواهد بود. 96هزار نفر از افراد پشت‌نوبت مستقر در دهک‌های درآمدی پایین، در بهمن و اسفند‌ماه سال جاری تحت پوشش مستمری قرار گرفته‌اند و در صورت تخصیص اعتبارات لازم، تمام پشت‌نوبتی‌های مستمری برای سال آینده در صف پرداخت قرار خواهند گرفت.
سؤال 8- رویکرد شما در ارتباط با سازمان‌های مردم‌نهاد و همکاری آنها با بخش‌های مختلف بهزیستی چگونه است؟ با چه سازوکاری می‌خواهید از ظرفیت‌های آنها استفاده کنید؟
پاسخ: در حال حاضر بسیاری از اندیشمندان و نخبگان نابینا و کم‌بینا در قلمرو سازمان‌های مردمی به عنوان بازوهای اجرایی سازمان بهزیستی عمل می‌کنند و در بسیاری از زمینه‌ها توانسته‌اند به تعامل هرچه بهتر این سازمان و سایر دستگاه‌های اجرایی کمک نمایند. به‌طور‌کلی تعامل سازمان بهزیستی با انجمن‌های مذکور در سه بعد شکل گرفته است.
الف- مشارکت در تصمیمات، تدوین و اجرای برنامه‌هایی که طی نشست‌های مشترک و اخذ نظرات کارشناسان صورت می‌گیرد؛
ب- کمک به تعاملات بین‌بخشی سازمان با سایر دستگاه‌های اجرایی که در این بخش انجمن‌ها با عنوان نماینده مشترک سازمان و جامعه هدف با دستگاه‌ها رایزنی می‌کنند؛
ج – اتخاذ نقش نظارتی این انجمن‌ها با رصد برنامه‌های سازمان و سایر دستگاه‌ها. انجمن‌ها نظرات و پیشنهادات خود را به دفاتر تخصصی و کمیته هماهنگی و نظارت بر اجرای قانون حمایت از حقوق معلولان منعکس می‌کنند.
سؤال 9- تاکنون چه اقداماتی را برای رفع تبعیض عدم اعطای پلاک ویژه به نابینایان انجام داده‌اید و سازمان در زمینه ایاب و ذهاب مددجویان چه برنامه‌ای دارد؟
پاسخ: بهزیستی همواره بر این نکته تأکید کرده است که تمامی افراد واجد شرایط که به نحوی از مشارکت فعالانه در جامعه بهره‌مند هستند، بتوانند از این امتیاز استفاده کنند؛ لیکن بر اساس دستور‌العمل معاونت فراجا، تنها افراد دارای معلولیت‌های جسمی متوسط، شدید و خیلی شدید و معلولان ذهنی شدید و خیلی شدید می‌توانند از این امتیاز بهره‌مند شوند. دفتر توانمندسازی معلولان در تلاش است تا از طریق رایزنی با پلیس راهور فراجا، امکان استفاده افراد نابینا و کم‌بینا را نیز از این امتیاز فراهم کند. تاکنون پیگیری‌های این معاونت به اخذ پاسخ مشخص از سوی پلیس راهور منتج نشده است.
سؤال 10- دلیل تأخیر در صدور کارت معلولیت برای برخی از مددجویان چیست؟ بسیاری از مددجویان مدت‌ها است که اعتبار کارت معلولیتشان به پایان رسیده و در صف صدور کارت جدید قرار دارند.
پاسخ: در سال جاری در برخی از استان‌ها دستگاه پرینت کارت دچار استهلاک شده و امکان چاپ کارت میسر نبود. در طی ماه جاری با تأمین اعتبار خرید دستگاه مورد نظر، این مشکل مرتفع گردید.
سؤال 11- با توجه به سخنان رئیس جمهور به مناسبت روز جهانی معلولان در سال جاری، برنامه شما در زمینه اشتغال و توانمندسازی اعضای جامعه هدف چه مواردی را شامل می‌شود؟ آیا در این زمینه با سازمان فنی‌و‌حرفه‌ای همکاری دارید؟ میزان وام خود‌اشتغالی برای سال آینده به چه میزان پیش‌بینی شده است؟
پاسخ: با توجه به سخنان رئیس جمهور به مناسبت روز جهانی معلولان در زمینه اشتغال، این حوزه برنامه‌ریزی برای آموزش‌های مهارتی و آماده‌سازی شغل را بر عهده دارد و در ادامه، این امر از طریق دبیرخانه اشتغال و کارآفرینی پیگیری می‌شود.
سؤال 12: برنامه‌های بهزیستی برای تقویت خط بریل به‌عنوان یک عنصر حیاتی برای نابینایان چگونه است؟ چه حمایت‌هایی از توسعه کتب و نشریات به خط بریل در ایران برای آسیب‌دیدگان بینایی به عمل آورده‌اید؟
پاسخ: سازمان بهزیستی کشور در رابطه با توسعه خط بریل اقدامات ذیل را انجام می‌دهد:
الف- تدوین کتب و منابع علمی به خط بریل در مرکز رودکی که تاکنون چندین هزار جلد کتاب بریل در رشته‌های مختلف با استفاده از ظرفیت‌های مرکز رودکی چاپ شده و در اختیار نابینایان سراسر کشور قرار گرفته است.
ب- آموزش خط بریل در مراکز توانبخشی به افراد نابینا و کم‌بینا که این آموزش‌ها به ویژه در مرکز دولتی (خزانه تهران) و انجمن‌های زیرمجموعه در حال انجام است.
ج- تدوین منابع آموزشی در ارتباط با نحوۀ تدریس خط بریل که این مهم توسط سازمان بهزیستی، سازمان آموزش و پرورش استثنایی و انجمن‌های غیردولتی صورت گرفته است.
نبود اشراف کافی به مسائل توانبخشی نابینایان
سال‌های سال است سازمان بهزیستی از فقدان حضور افراد خبره و متخصص رنج می‌برد. عمده افرادی که در سال‌های اخیر در سمت معاونت یا مدیرکلی بهزیستی کشور منصوب شده‌اند، جملگی فاقد دانش تخصصی در آن حوزه هستند. یکی از این معاونت‌ها که در سال‌های اخیر به خاطر نبود مدیران مجرب دچار آسیب جدی شده، معاونت توانبخشی است که دست بر قضا، یکی از مهمترین و تخصصی‌ترین معاونت‌های سازمان در حوزه معلولان محسوب می‌شود. چنانچه از پاسخ‌های ارسالی برمی‌آید، نبود نگاه تخصصی و غیر‌کارشناسی در موارد مطروحه مشهود است که در ادامه برخی از این موارد را از نظر خواهیم گذراند.
با نرمافزارهای گویاساز و بازنشر کتب صوتی مشکلات مراکز توانبخشی نابینایان برطرف نمی‌شود
در سال‌های اخیر، یکی از مهمترین چالش‌های حوزه توانبخشی نابینایان افول مراکز توانبخشی و بعضاً انحلال این مراکز است که از‌جمله آنها می‌توان به مرکز ابابصیر و هفت‌تیر در اصفهان، مرکز خزانه و رودکی در تهران و مرکز شهید جلیلیان در مشهد اشاره کرد. بسیاری از این مراکز با مستهلک شدن و فرسودگی سخت‌افزار‌های ویژه نابینایان، عدم احیای چارت نیروی انسانی، عدم برگزاری کارگاه‌های تخصصی و مشکلات فراوان دیگری روبه‌رو هستند. تقلیل دادن چالش‌های این مراکز به نداشتن نرمافزارهای گویا یا تولید کتاب صوتی برای تقویت آنها تصوری اشتباه از واقعیت موجود و شرایط فعلی این مراکز است. طبیعتاً مادامی که درباره فعالیت‌های این مراکز گزارش‌های اغراق‌آمیز و نگرش‌های ناصحیح ارائه شود، حتی اگر اراده‌ای برای رفع مشکلات این مراکز وجود داشته باشد، به‌علت نظرات غیر‌کارشناسی به سرمنزل مقصود نخواهیم رسید.
تأخیر در پرداخت شهریه دانشگاه‌ها را بر گردن دانشجوی معلول نیندازید
در ابتدای دهه نود شمسی یکی از اقدامات خوبی که توسط سازمان بهزیستی صورت گرفت، امضای تفاهم‌نامه میان این سازمان با دانشگاه آزاد بود. با توجه به اینکه طبق قانون، بهزیستی موظف به پرداخت شهریه‌های دانشجویان معلول است، طبق تفاهم‌نامه این سازمان با دانشگاه آزاد که به مدت پنج سال اعتبار داشت، شهریه دانشگاه دیگر از دانشجو اخذ نمی‌شد و در ارتباط با مسائل مالی بهزیستی مستقیماً با دانشگاه آزاد طرف حساب بود. امضای این تفاهم‌نامه دغدغه پرداخت شهریه‌های دانشگاه آزاد از سوی دانشجویان و خانواده‌های آنها را کاملاً برطرف کرده بود؛ اما چندین سال است که مجدداً ابتدا دانشجوی معلول شهریه را پرداخت می‌کند و سپس هزینه آن از سوی بهزیستی برای فرد دارای معلولیت واریز می‌شود. به‌علت کمبود اعتبارات و عدم پرداخت معوقات بهزیستی از سوی دولت، حدود دو ترم است که شهریه بسیاری از دانشجویان معلول از سوی بهزیستی به‌صورت سیستماتیک پرداخت نشده است. لذا عدم بارگذاری مستندات مربوط در سامانه دانشجویی از سوی مددجویان سازمان، صرفاً فرافکنی و فرار رو به جلو است. البته تأخیر در پرداخت شهریه‌ها برای برخی از دانشجویان بنا به گزارش‌های ارسالی محدود به یک ترم و برای برخی دیگر دو ترم است.
آشفته بازار تأمین تجهیزات توانبخشی همچنان ادامه دارد
یکی دیگر از چالش‌های جدی معاونت توانبخشی در سال‌های اخیر، تأمین نشدن تجهیزات کمک‌توانبخشی و توزیع نامناسب آنها در سطح کشور است. چهار معاون توانبخشی آمدند و رفتند و همگی قول تدوین یک شیوه‌نامه مشخص برای تجهیزات را دادند؛ اما همچنان در بر همان پاشنه می‌چرخد. آنچه که مسلم است، با بودجه‌های محدود فعلی و افزایش افسار‌گسیخته قیمت تجهیزات توانبخشی ویژه معلولان، سازمان بهزیستی به هیچ عنوان نمی‌تواند بر این مشکلات غلبه کند. تخصیص بودجه‌ها به استان‌ها و توزیع آن در شهرستان‌ها باعث شده خرید بسیاری از تجهیزات عملاً غیر‌ممکن و از دسترس مددجویان خارج شود. تصمیمات سلیقه‌ای مددکاران در استان‌های مختلف و اشراف ناکافی آنها به تجهیزات روز دنیا، یکی دیگر از آسیب‌های جدی در حوزه تجهیزات توانبخشی است. استفاده از تجارب کشورهای توسعه‌یافته در این ارتباط تنها راه‌حل موجود است که تشریح آن از حوصله این یادداشت خارج است. صرفاً برای یادآوری می‌توان به این نکته بسنده کرد که در بسیاری کشور‌ها، ارتباط مؤثری میان نهاد‌های حمایتی و بانک‌ها برقرار است و تجهیزات توانبخشی گران‌قیمت به این شکل در اختیار افراد قرار می‌گیرند که بخشی از هزینه را کاربر به عهده می‌گیرد و سایر هزینه‌ها را نهاد حمایتی و بانک تأمین می‌کنند و باز‌پرداختِ سهم بانک هم در اقساط بلند مدت سه تا پنج ساله و با سودی منطقی، بر عهده فرد معلول خواهد بود.
افزایش مستمری به میزان تورم مشکلات اقتصادی معلولان را حل نمی‌کند
هدف از پرداخت مستمری به مددجویان، رفع بخشی از مشکلات اقتصادی این قشر است؛ اما پر‌واضح است که میزان مستمری 546 هزار تومانی فعلی که کمی بیشتر از قیمت یک کیلوگرم گوشت گرم است، در شرایط فعلی معادل هیچ است. اگر قرار باشد مستمری حتی به اندازه تورم اعلامی سالانه بانک مرکزی که به میزان 6/43درصد است افزایش یابد، حدود 785 هزار تومان می‌شود که باز هم دردی را دوا نخواهد کرد. هرچند شنیده‌ها حاکی از افزایش 20درصدی مستمری‌ها برای سال آینده است و این در حالی است که طبق مصوبه مجلس، مستمری افراد تحت پوشش سازمان‌های حمایتی باید ۴۰درصد افزایش یابد. نکته جالب توجه در پاسخ معاونت توانبخشی اما پیشنهاد سازمان برای پرداخت مستمری با شاخصه سطح رفاه معلولان است که تاکنون چنین معیاری مطرح نبوده و پرداخت مستمری‌ها صرفاً بر اساس بعد خانوار‌ها از یک‌نفره تا پنج‌نفره اعمال می‌شده است. به‌علت نداشتن بانک جامع اطلاعاتی، پرداخت مستمری با شاخص سطح رفاه خانوار هرچند عادلانه‌تر به‌نظر می‌رسد؛ اما به دلیل شرایط متفاوت گروه‌های مختلف معلولیتی و نیاز‌ها و هزینه‌های تحمیلی به هر قشر، نهایتاً نمی‌توان معیار دقیق‌تری را جایگزین پرداخت بر اساس بعد خانوار افراد دارای معلولیت کرد.
مخلص کلام آنکه پرداختن به مسائل و مشکلات مربوط به معاونت توانبخشی و ارزیابی چالش‌های آن بسیار متعدد است و به‌علت محدودیت چاپ بریل، بیش از این نمی‌توان به آن پرداخت. تحلیل سایر مسائل مطروحه در این یادداشت را به فرصت دیگری واگذار می‌کنیم.
