سایه ابر در تلاطم گرما (آشنایی با نرمافزارهای توان‌بخشی کاربران نابینا و کم‌بینا برای کامپیوتر و گوشی همراه)
مسعود طاهریان: مددکار مؤسسه حمایت از بیماران چشمی آرپی
مقدمه
بر اساس قوانینی که در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا وجود دارد، اگر شرکت یا شخص حقیقی‌ای بخواهد محصول نرم‌افزاری و تحت وب خود را بدون مشکل راهی بازار کند، ملزم است استانداردهایی را مانند مؤلفه‌های رابط کاربری در دسترس و دستورالعمل‌های دسترسی به محتوای وب WCAG)[1]) لحاظ نماید تا آن محصول برای تمام کاربران با هر شرایط جسمانی، قابل‌استفاده باشد. این قوانین حمایتی منفعت بسیاری برای کاربران با آسیب بینایی داشته است؛ چراکه بیشتر فناوری‌های روز در این کشور‌ها توسعه پیدا می‌کنند؛ بنابراین هر نرم‌افزاری که در بازار جهانی عرضه می‌شود، برای افراد نابینا و کم‌بینا قابل‌استفاده هستند؛ به‌همین‌دلیل در ویندوز مایکروسافت[2]، اندروید[3] و آی‌او‌اِس[4] که سیستم‌عامل‌های[5] رایج کنونی هستند، امکانات متنوعی گنجانده شده است تا اشخاص با محدودیت‌های بینایی، بتوانند راحت از آنها استفاده کنند. از سوی دیگر، نرمافزارهای جانبی بسیاری وجود دارد که به این قشر کمک می‌کند تا نیازهایشان را در زمینه‌های مختلف آموزشی، شغلی، ارتباطی، تفریحی، مالی و…، بدون کمک دیگران و مستقل، برطرف کنند؛ درنتیجه پیشرفت فناوری، به‌ویژه در حوزه نرم‌افزار، بسیار تأثیر مثبتی بر کیفیت زندگی افراد نابینا و کم‌بینا گذاشته است.
خوب است این افراد به فراخور مختصات باقیمانده بینایی و شرایط محیطی‌شان، کامل روی این امکانات نرم‌افزاری مسلط شوند و از کامپیوتر و گوشی همراه استفاده کنند. در ادامه انواع قابلیت‌های دسترسی[6] سیستم‌عامل‌ها و نرمافزارهای جانبی معرفی می‌شود که در زندگی افراد نابینا و کم‌بینا نقش تسهیلگری و توان‌بخشی دارند.
درشت‌نمایی یا بهبود دید
درشت‌نمایی[7] یکی از مهم‌ترین قابلیت‌های دسترسی در تمام سیستم‌عامل‌ها است که افراد کم‌بینا می‌توانند با کمک آن با توجه به سلیقه و میزان بینایی خود، اندازه[8] نوشته‌ها و تصاویر را در کامپیوتر و گوشی همراه بزرگ کنند و آنها را راحت‌تر بخوانند یا ببینند. همچنین این افراد با استفاده از این قابلیت، به فراخور شرایط بینایی، می‌توانند میزان نور نمایشگر، روشنی یا تیرگی صفحه، وضوح[9] تصاویر و تضاد رنگ بین نوشته‌ها و پس‌زمینه را تنظیم کنند تا راحت‌تر با کامپیوتر و گوشی همراه کار کنند.
برای فعال‌کردن این قابلیت باید در تنظیمات[10] اصلی سیستم‌عامل به گزینه قابلیت دسترسی رفت و از بین سربرگ‌های موجود، بهبود بینایی[11] را فعال کرد. این قابلیت در ویندوز مایکروسافت، کلید میان‌بر و در گوشی همراه، نشانه حرکتی میان‌بر دارد و می‌توان آن را فعال کرد که به‌راحتی در هر جا، بدون مراجعه مجدد به تنظیمات، این قابلیت خاموش یا روشن شود و حتی میزان بزرگ‌نمایی تنظیم گردد. فیوژن[12] نرم‌افزار مستقل دیگری برای درشت‌نمایی در فضای ویندوز است که باید جداگانه نصب شود و هم‌زمان امکان بزرگ‌نمایی و خواندن مطالب با صدا را فراهم می‌کند.
صفحه‌خوان
نرمافزارهای صفحه‌خوان[13] آنچه را در صفحه‌نمایش کامپیوتر و گوشی همراه نشان داده می‌شود، تشخیص می‌دهند و آنها را به خروجی صوتی یا خط بریل تبدیل می‌کنند. همچنین به کاربران نابینا اجازه می‌دهند با استفاده از کلیدهای میان‌بر و حرکات لمسی یا دستگاه‌های ورودی خارجی مانند صفحه‌کلید بلوتوث و نمایشگر بریل، در بین عناصر صفحه حرکت کنند و با دستگاه خود تعامل داشته باشند.
سیستم‌عامل گوشی‌های همراه صفحه‌خوان‌های داخلی دارند. تاک‌بَک[14] برای اندروید و ویس‌اُوِر[15] برای آی‌او‌اِس است که با مراجعه به بخش دسترسی در تنظیمات اصلی دستگاه، می‌توان این قابلیت را فعال کرد. کامِنتِری[16] یا جیشیوو[17] صفحه‌خوان دیگری است که می‌توان آن را جداگانه روی دستگاهی با سیستم‌عامل اندروید نصب کرد و متون و عناصر صفحه را به صوت تبدیل نمود. این نرم‌افزار چینی امکانات دیگری هم در اختیار کاربر قرار می‌دهد؛ برای مثال با کمک آن می‌توان متن داخل عکس‌ها را خواند؛ معما‌های تصویری[18] را حل کرد؛ چهره‌ها، اشیا و صحنه‌ها را تشخیص داد؛ بدون لمس‌کردن صفحه، با دستگاه کار کرد؛ با گذاشتن هشدار صوتی منظم، متوجه گذر زمان شد و متون خارجی را ترجمه کرد. بخشی از عملکردهای این نرم‌افزار به‌رایگان در اختیار همگان است و بخش دیگری از امکانات آن با پرداخت هزینه، در دسترس خواهد بود.
نَریتور[19]، صفحه‌خوان داخلی ویندوز مایکروسافت است که در بخش دسترسی دستگاه، بدون هزینه اضافه قابل فعال شدن است. جاز[20] یک صفحه‌خوان قدیمی با صدای انسانی برای ویندوز است که کاربران نابینا باید آن را بخرند و جداگانه روی کامپیوترشان نصب کنند. اِن‌وی‌دی‌اِ[21]، صفحه‌خوان مستقل دیگری برای ویندوز است که امروزه به علت رایگان و متن‌باز[22] بودن، طرف‌داران بسیاری دارد.
برای پشتیبانی از زبان فارسی باید موتور صوتی رایگان و متن‌باز ئی‌اِسپیک‌ان‌جی[23] را روی دستگاه مورد‌نظر نصب کرد و آن را در تنظیمات تبدیل متن به گفتار صفحه‌خوان، به‌عنوان موتور برگزیده انتخاب نمود. متأسفانه هنوز امکان اضافه کردن ئی‌اِسپیک‌ان‌جی در نَریتور وجود ندارد. پارس آوا، ماهور، رسا و پکجاز موتور‌های صوتی پولی دیگری هستند که توسط شرکت‌های ایرانی تولید شدند و می‌توان آنها را به جاز و اِن‌وی‌دی‌اِی اضافه کرد تا متون فارسی را با صدایی نسبتاً انسانی گویا کرد؛ علاوهبراین اخیراً در مرورگر Edge می‌توان به‌جای خواندن مطالب وب، با فعال‌سازی قابلیت Read Aloud به آن مطلب گوش داد که زبان فارسی را هم پشتیبانی می‌کند. برای فعال کردن قابلیت Read Aloud، در منو باید گزینه Read Aloud را انتخاب کرد. سپس در نوار جدیدی که ظاهر می‌شود، روی گزینه Voice Options کلیک کرد و از قسمت Choose a Voice ، Microsoft Dilara Online Select (Natural) – Persian (Iran) را انتخاب کرد. امید است این قابلیت به‌تدریج به تمام برنامه‌های مایکروسافت اضافه شود.
بی‌مای‌آیز
بی‌مای‌آیز[24] نرم‌افزاری رایگان است که افراد با آسیب بینایی را به داوطلبان بینا متصل می‌کند تا برای انجام کارهای دیداری روزمره خود مانند توصیف فضا یا خواندن نوشته‌ها، کمک بگیرند. استفاده کردن از این نرم‌افزار محدودیتی ندارد و حریم شخصی اشخاص را رعایت می‌کند؛ چراکه صدها هزار نیروی داوطلب در این نرم‌افزار از سراسر جهان حضور دارند و بعید است که به یک داوطلب غریبه، دو بار وصل شد، چه برسد که به یک فرد آشنا برخورد کرد. بعد از نصب نرم‌افزار، افراد باید زبان‌هایی را که بلد هستند، مشخص کنند تا آنها را به اشخاص هم‌زبان وصل کند. به علت قرار گرفتن ایران در فهرست تحریم، برای نصب یا استفاده از این نرم‌افزار باید برنامه شکن را که یک تحریم‌شکن است، داشت و فعال کرد.
برنامه‌های مسیریاب با نشانه‌های صوتی
افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند با کمک نرمافزارهای مسیریاب گِت دِر[25]، دات واکِر[26] و نِیِربای اِکسپِلُرِر[27] که به‌صورت اختصاصی برای راهنمایی افراد با آسیب بینایی طراحی شده اند یا برنامه‌های مسیریاب عمومی دسترس‌پذیر نشان و بلد در سطح شهر جا‌به‌جا شوند؛ مسیر خود را پیدا کنند، مکان‌های مختلف را مانند بانک‌ها تشخیص بدهند و آنها را نشانه‌گذاری کنند.
نویسه‌خوان نوری
انواع نرمافزارهای نویسه‌خوان نوری[28] به افراد با آسیب بینایی کمک می‌کنند تا مطالب و نوشته‌های گرافیکی را مثلاً فرمت PDF یا JPG به فرمت‌هایی مثل DOC یا txt تبدیل کنند تا بتوانند این مطالب تبدیل‌شده را با صفحه‌خوان‌ها بخوانند. نرم‌افزار کِرزوِرل[29] معروف‌ترین نویسه‌خوان نوری است که برای تبدیل منابع انگلیسی توسعه یافته است و افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند برای تبدیل مطالب خود مثل محتواهای علمی یا فراگیری زبان، از آن استفاده کنند. نویسه‌خوان‌های قابل‌توجهی برای مطالب فارسی هم توسعه یافته است که نرم‌افزار
google OCR for Persian blinds یکی از بهترین آنها است که با کمک یکی از قابلیت‌های Google Drive به افراد با آسیب بینایی کمک می‌کند تا تبدیل فایل‌های غیرقابل‌فهم برای صفحه خوان‌های افراد نابینا را به مطالب قابل‌استفاده انجام دهند؛ علاوهبراین می‌توان نویسه‌خوان‌های مناسبی برای گوشی همراه در بازارهای نرم‌افزار پیدا کرد که اِنویژِن‌اِی‌آی[30]، اینستاریدِر[31] و سالیوان‌پِلاس[32] معروف‌ترین آنها هستند و به این افراد کمک می‌کنند تا منو‌ها و فرم‌های کاغذی را بخوانند، محیط پیرامون را تشخیص دهند، رنگ و نوع اشیا را بفهمند و کتاب‌های چاپی را مطالعه کنند.
دستورات صوتی
کاربران نابینا می‌توانند از دستیار‌های صوتی هوشمند کورتانا[33] در مایکروسافت، سیری[34] در آی‌او‌اِس، دستیار گوگل[35] در اندروید یا بیکسبی[36] در سامسونگ برای کنترل دستگاه‌های خود، دسترسی به اطلاعات یا انجام وظایف با استفاده از دستورات صوتی استفاده کنند و با تایپ صوتی، مطالب خود را بنویسند.
خرید با شیوه‌های نوین
در این روز‌ها علاوه بر شیوه خرید حضوری، افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند به‌صورت آنلاین، محصولات و خدمات موردنیاز خود را بگیرند و اینترنتی یا بعد از تحویل در محل، هزینه‌ها را پرداخت کنند. فقط برای خرید آنلاین درست، باید بخش مشخصات کالا و نظرات مردمی را دقیق بخوانند و بعد تصمیم بگیرند. اگر باید ویژگی‌های دیداری محصولات یا افراد ارائه‌دهنده خدمات را (مانند پلاک تاکسی) بررسی کنند، از طریق گزینه تماس تصویری و به اشتراک‌گذاری عکس در پیام‌رسان‌های اینترنتی می‌توانند نظر آشنایان بینای قابل‌اعتمادشان را بپرسند یا با نرم‌افزار بی‌مای‌آیز به‌منظور حفظ حریم شخصی، از یک فرد بینای نا‌شناس کمک‌بگیرند. برای خواندن کد‌های امنیتی تصویری در پرداخت آنلاین، می‌توانند از افزونه آنتی‌کَپچا[37] استفاده کنند. باید در تنظیمات صفحه‌خوان‌ها گزینه بلند خواندن شناسه‌های عناصر صفحه را روشن کنند تا بتوانند دکمه‌های بی‌برچسب وبگاه‌های اینترنتی و اپلیکیشن‌های آنلاین را بخوانند. وبگاه‌های فروش آنلاین برای این افراد دسترس‌پذیر‌تر هستند، ولی با داشتن موقعیت مکانی مبدأ و مقصد و انتخاب دو‌انگشتی کادر‌های جستجو، می‌توانند از اپلیکیشن‌های فروش هم، به‌صورت مستقل، استفاده کنند. همچنین می‌توانند از آشنایان معتمدشان بخواهند تا برایشان خرید کنند، اما آدرس خانه آنها را به‌عنوان محل تحویل کالا، ثبت کنند یا به‌عنوان هدیه، لینک دانلود محصولات دیجیتال مانند کتاب الکترونیکی را برایشان بفرستند. در این خرید‌های نیابتی، می‌توانند مشخصات کارت بانکی‌شان را به آشنایان بدهند یا هزینه خرید را کارت‌به‌کارت‌کنند.
اخیراً بیشتر نرمافزارهای خرید و پرداخت آنلاین از صفحه‌خوان‌ها پشتیبانی می‌کنند، مثلاً افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند
برای انتقال پول به یک کارت یا حساب دیگر، خرید شارژ و پرداخت هزینه تاکسی‌های خطی، تسویه قبوض و اقساط از همراه‌بانک‌ها و اینترنت‌بانک‌ها مانند ملی و ملت یا اپلیکیشن‌های پرداخت مانند ایوا و 724 بهره ببرند. برای گرفتن ماشین و موتور از سایت و اپلیکیشن اِسنَپ یا سایت و اپلیکیشن تَپسی و شماره تلفن 1551 اِسنَپ یا شماره تلفن 1630 تَپسی استفاده کنند. برای پیک و جا‌به‌جا‌کردن وسایل، از سایت و اپلیکیشن اَلوپِیک کمک بگیرند. اقلام سوپِرمارکتی را از سایت و اپلیکیشن اِسنَپ‌مارکِت یا سایت و اپلیکیشن اُکالا و محصولات فروشگاهی را از سایت و اپلیکیشن دیجی‌کالا بخرند. برای سفارش غذا از رستوران‌ها و فست‌فود‌ها به سایت و اپلیکیشن اِسنَپ‌فود سر بزنند. برای دانلود کتاب‌های الکترونیکی و صوتی به سایت و اپلیکیشن فیدیبو، سایت و اپلیکیشن طاقچه و سایت و اپلیکیشن نوار بروند. برای گرفتن خدمات تخصصی منزل مانند سیم‌کشی به سایت و اپلیکیشن آچاره و برای گرفتن خدمات پزشکی و روان‌شناسی به سایت و اپلیکیشن اِسنَپ‌دکتر مراجعه کنند. برای خرید اقلام مارک مانند کتانی نایک[38] با قیمت مناسب می‌توانند به نمایندگی‌های فروش آنها منظم سر بزنند و شماره تماسشان را برای پیامک خبر فروش اقلام تک‌شده و تخفیف‌های دوره‌ای بدهند تا کم‌کم اقلام مورد نیاز خود را با خرید از حراجی‌های مختلف بگیرند.
سخن آخر
افراد نابینا و کم‌بینا باید از تغییردادن تنظیمات دستگاه خود و نصب نرمافزارهای جانبی نترسند و ببینند چه چیزی نیازهایشان را رفع می‌کند و به کارشان می‌آید؛ چراکه هر تنظیمی برگشت‌پذیر است و هر نرم‌افزاری می‌تواند حذف شود؛ علاوهبراین برای حفظ قابلیت به‌روز‌رسانی خودکار، سلامت دستگاه و امنیت اطلاعات خوب است از نرمافزارهای کرک[39]شده پرهیز کنند و نسخه اصل را از بازارهای رسمی یعنی مایکروسافت‌استور[40]، گوگل‌پلی[41]، گلکسی‌استور[42] و اپ‌استور[43] که جزو امکانات پیش‌فرض و داخلی سیستم‌عامل‌ها هستند یا از وبگاه رسمی شرکت‌های توسعه‌دهنده تهیه کنند. اگر هم توان مالی یا امکان خرید نرمافزارهای پولی را ندارند می‌توانند از محصولات رایگان مشابه استفاده کنند.
[1] Web Content Accessibility Guidelines
[2] Microsoft Windows
[3] Android
[4] iPhone Operating System (iOS)
[5] Operating systems
[6] Accessibility
[7] magnification
[8] Size
[9] resolution
[10] Settings
[11] Vision
[12] Fusion
[13] Screen reader
[14] Talk Back
[15] Voice Over
[16] Commentary
[17] Jieshuo
[18] captcha
[19] Narrator
[20] Job Access With Speech (JAWS)
[21] NonVisual Desktop Access (NVDA)
[22] Open source
[23] ESpeakNG
[24] Be My Eyes
[28] Optical character reader (OCR)
[30] Envision AI
[31] InstaReader
[32] Sullivan+
[33] Cortana
[34] Siri
[35] Google Assistant)
[36] Bixby
[37] anti-captcha
[38] NIKE
[39] Crack
[40] Microsoft Store
[41] Google Play
[42] Galaxy Store
[43] App Store
