دسترس‌پذیر کردن ریاضیات برای نابینایان و کم‌بینایان
گرداوری و ترجمه:: میثم امینی
داشتن پایه‌ای قوی در ریاضیات می‌تواند روی انتخاب‌های افراد در زمینۀ آموزش عالی، اشتغال و درنهایت فرصت‌ها در زندگی تأثیر داشته باشد. به‌عنوان یک زمینۀ درسی، ریاضیات بخشی کلیدی برای داشتن تحصیلاتی جامع و کامل است و درحالی‌که ریاضیات برای همۀ دانش‌آموزان و دانشجویان مهم است، آن دانش‌آموزان و دانشجویانی که نابینا یا کم‌بینا هستند، به‌طور قابل توجهی تحت‌تأثیر دسترس‌پذیر نبودن زمینۀ آموزش ریاضی قرار گرفته‌اند. ۷۵درصد از دانش‌آموزان و دانشجویان نابینا و کم‌بینا در درس ریاضیات حداقل یک سال تحصیلی از هم‌کلاسی‌های بینایشان عقب هستند.
چند مانع موجب دسترس‌پذیر نبودن آموزش ریاضیات می‌شوند؛ نخست اینکه مطالب درسی همیشه در قالب‌هایی مانند بریل، کتاب‌های درشت‌خط، مطالب مناسب برای مطالعه با صفحه‌خوان‌ها، ورودی صوتی یا ترکیبی از این موارد مناسب‌سازی نمی‌شوند؛ علاوه بر این تهیۀ مطالب درسی در زمینۀ ریاضیات در قالب‌های صوتی یا بریل می‌تواند برای کسی که با محتواها در زمینه‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات آشنایی ندارد، اما مسئول ایجاد مطالب در قالبی دسترس‌پذیر است، چالش‌برانگیز باشد. این موضوع می‌تواند باعث بی‌دقتی و ایجاد خطا در کار شود که در نتیجۀ آن ۸۵درصد از دانش‌آموزان و دانشجویان مطالب درسی خود را در سال تحصیلی دیر تحویل می‌گیرند.
تفاوت‌هایی هم در چگونگی درک مطلب بین نابینایان و کم‌بینایان و افراد بینا وجود دارد. اگر یک فرد بینا کوتاه به یک معادلۀ ریاضی نگاه کند، قادر است اطلاعاتی در مورد طول، استفاده از کسر و پرانتز، پیچیدگی مسئله و…را جمع‌آوری کند، اما کسی که با صفحه‌خوان با همان معادلۀ ریاضی تعامل دارد، تجربۀ بسیار متفاوتی از آن مسئله دارد. فناوری موجود معادله را بخش‌بخش می‌خواند و اجازه نمی‌دهد فرد به‌راحتی نگاه کاملی به معادله داشته باشد. این موضوع می‌تواند باعث ایجاد بار شناختی قابل توجهی شود، زیرا یک دانش‌آموز یا دانشجو درحالی‌که سعی می‌کند معادلۀ ریاضی را حل کند، نیاز دارد که همۀ اطلاعات دیگر را در ذهن خود نگه دارد.
گروهی در انجمن ارزیابی شمال غربی که یک مؤسسۀ غیرانتفاعی در زمینۀ تهیۀ ارزیابی‌های تحصیلی برای دانش‌آموزان است، برای اینکه اطمینان حاصل کند که دانش‌آموزان دارای معلولیت‌های بینایی از ریاضیات دسترس‌پذیر بهره ببرند و در تحصیلات خود فرصت‌های برابری با هم‌کلاسی‌های بینای خود داشته باشند، تصمیم گرفت تا با این چالش مهم مقابله کند.
در طرحی که از برنامۀ هوش مصنوعی برای دسترس‌پذیری شرکت مایکروسافت جایزه گرفته است، انجمن ارزیابی شمال غربی قصد دارد یک ارزیابی دسترس‌پذیر بهبودیافته را برای دانش‌آموزان دبیرستانی دارای معلولیت‌های بینایی ایجاد کند. این گروه برای این کار رویکردهای متعددی را برای درک موانع جاری، به‌خصوص برای ارزیابی‌های برخط در پیش گرفته است.
تحقیقات موجود نشان می‌دهد که نابینایی یا کم‌بینایی روی توانایی یک فرد در توسعۀ مهارتهای ریاضی و درک مفاهیم ریاضی تأثیر نمی‌گذارد، بلکه دشواری در یادگیری ریاضیات ممکن است بیشتر به شیوۀ ارائۀ اطلاعات و انسجام آن مربوط باشد. دانش‌آموزان و دانشجویان نابینا و کم‌بینا وقتی بهترین بهره را از آموزش ریاضی می‌برند که یک رویکرد چند‌حسی برای آنها ارائه می‌شود و آنها در تعامل با مطالب و محتوا استقلال دارند. همچنین وقتی مطالب به‌صورت شنیداری و لمسی در اختیار آنها قرار می‌گیرد، احتمال بیشتری وجود دارد که به پرسش‌های تستی پاسخ صحیح بدهند.
گروه بر پایۀ این اطلاعات تصمیم گرفت ریاضیات فرایندمحور را در نمونۀ اولیۀ خود ادغام کند. ریاضیات فرایندمحور ابزاری کمکی برای یادگیری است که از بخش‌بندی برای ساده کردن چشم‌انداز عبارت‌های جبری پیچیده و کاهش بار شناختی در حافظۀ کاری استفاده می‌کند. این روش را دانشگاه آبُرن که در شهر مونتگومِری[1] ایالات آلابامای آمریکا قرار دارد توسعه داد تا به لوگان، دانشجویی که نابینا شده بود و به دلیل بی‌حسی در انگشتان قادر به خواندن بریل نبود، در انجام تکالیف ریاضی‌اش کمک کند. این مدل‌های هوش مصنوعی می‌توانند به کاهش شدت کار و حفظ طبقه‌بندی ثابت اقلام در یک ارزیابی کمک کنند و نیاز به آزمایش‌های فشردۀ اقلام جدید را پیش از استفاده از آنها کاهش دهند.
دو نمونۀ اولیۀ معادله توسعه داده شد تا به کاربران صفحه‌خوان‌ها اجازه داده شود بخش‌های مختلف یک معادلۀ ریاضی را انتخاب کنند و وارد قسمت‌هایی از معادله شوند که می‌خواهند آنها را کاوش کنند. وقتی یک دانش‌آموز یا دانشجو از صفحه‌خوان استفاده می‌کند، معمولاً مجبور است به کل معادله از چپ به راست گوش دهد، اما در نمونه‌های اولیۀ ارائه‌شده، با اِعمال فلسفه‌ای که پشت ریاضیات فرایندمحور قرار دارد، دانش‌آموزان یا دانشجویان در اینکه چگونه و در کدام قسمت از یک مسئلۀ ریاضی با آن تعامل داشته باشند استقلال دارند. این موضوع بار شناختی را کاهش می‌دهد، زیرا دانش‌آموز یا دانشجو مجبور نیست به‌طور یک‌جا به کل معادله گوش دهد و می‌تواند بخش‌هایی را که قبلاً شنیده است رد کند. نمونۀ اولیه یک نمای کلی را از یک معادله، مثل وقتی که یک فرد بینا نگاهی کلی به معادله می‌اندازد، به دانش‌آموز یا دانشجوی نابینا می‌دهد و سپس به او اجازه می‌دهد بخش‌هایی از معادله را که می‌خواهد عمیق‌تر کند و کاو کند.
می‌توانید این نمونه‌های اولیه را در این صفحه و این صفحه از وبگاه انجمن ارزیابی شمال غربی به زبان انگلیسی مشاهده کنید. در زیر ترجمۀ فارسی نخستین نمونۀ اولیه را آورده‌ایم تا بتوانید آن را تجربه کنید:
معادله
۲ به‌علاوه، سه‌چهارم، ضرب‌در اکس، مساوی است با اکس منهای، سه‌چهارم
سمت چپ، ثابت و جمله
۲ به‌علاوه، سه‌چهارم، ضرب‌در اکس
سمت چپ، ثابت
۲سمت چپ، جمله
به‌علاوه، سه‌چهارم، ضرب‌در اکس
وسط، مقایسه
مساوی است با
سمت راست، جمله و ثابت
اکس منهای، سه‌چهارم
سمت راست، جمله
اکس
سمت راست، ثابت
منهای، سه‌چهارم
می‌بینیم که ایدۀ این نمونۀ اولیه ساده است. ابتدا معادله را به‌صورت متنی به‌طور کامل داریم. سپس خط‌به‌خط بخش‌های مختلف معادله را جدا‌جدا در اختیار داریم که بررسی معادلۀ ریاضی و حل آن را برای یک فرد نابینا یا کم‌بینا، به‌خصوص اگر از صفحه‌خوان استفاده می‌کند راحت‌تر می‌کند.
گام‌های بعدی انجمن ارزیابی شمال غربی، ایجاد روشی کارآمدتر برای ایجاد معادله‌های ریاضی قابل پیمایش برای دستگاه‌های فناوری کمکی متعدد و حل چالش تنوع دستگاه‌ها و مرورگرها و درعین‌حال اطمینان از اثربخشی و ارائۀ بهترین گزینه‌های دسترس‌پذیر است. گروه امید دارد که دانش‌آموزان و دانشجویان خواهند توانست از قالب‌های مختلف دسترسی مثل صفحه‌خوان‌ها، برجسته‌نگارها و درنهایت امکان استفاده از گفتار بهره ببرند.
