چالش‌های آموزش مجازی برای دانش‌آموزان نابینا پس از دوران کرونا
سارا شاهپورجانی (مترجم)
مقدمه
با وجود عبور از بحران همه گیری کرونا، مشکلات ناشی از آموزش مجازی برای دانش‌آموزان نابینا همچنان ادامه دارد. در ایران، تعطیلی‌های متعدد مدارس به دلایل مختلفی از جمله آلودگی هوا، سرمای شدید و صرفه‌جویی در مصرف انرژی، بار دیگر دانش‌آموزان را به یادگیری از راه دور سوق داده است. هرچند فناوری‌های دیجیتال فرصت‌های زیادی برای آموزش از راه دور ایجاد کرده‌اند، اما همچنان دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا با چالش‌های متعددی مواجه هستند. عدم دسترسی کافی به فناوری‌های کمکی، محدودیت در منابع آموزشی مناسب‌سازی شده، و کمبود معلمان متخصص برای آموزش مجازی از جمله مشکلاتی است که روند تحصیلی این دانش‌آموزان را با اختلال مواجه می‌کند.
در این مقاله، ابتدا به تجربه مؤسسه ملی نابینایان بریتانیا (RNIB) در دوران کرونا اشاره خواهیم کرد؛ این مطالعه نشان می‌دهد که چگونه چالش‌های مشابه در یک کشور پیشرفته نیز وجود داشته و چه راهکارهایی برای کاهش آن‌ها به کار گرفته شده است. سپس به بررسی شرایط دانش‌آموزان نابینا در ایران پرداخته و پیشنهادهایی برای بهبود وضعیت آموزش مجازی آن‌ها ارائه خواهیم داد.
چالش‌های دانش‌آموزان نابینا در دوران کرونا (مطالعه موردی RNIB)
مؤسسه ملی نابینایان بریتانیا (RNIB) در دوران همه گیری کرونا تلاش کرد تا از حقوق آموزشی دانش‌آموزان نابینا و والدین آن‌ها حمایت کند. از جمله مشکلاتی که این مؤسسه شناسایی کرد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. کاهش تعامل مستقیم با معلمان متخصص
آموزش به دانش‌آموزان نابینا به‌شدت وابسته به تعامل مستقیم با معلمان متخصص (QTVI) و بهره‌گیری از روش‌های لمسی و حضوری است. اما در دوران قرنطینه، معلمان متخصص مجبور به ارائه آموزش‌های خود از راه دور بودند که این مسئله کیفیت یادگیری را کاهش داد.
۲. نبود تجهیزات مناسب در خانه
دانش‌آموزان نابینا برای یادگیری نیازمند تجهیزات کمکی نظیر چاپگر بریل، نمایشگرهای بریل، صفحه‌خوان‌های هوشمند و نرم‌افزارهای تبدیل متن به گفتار هستند. بسیاری از خانواده‌ها توانایی تهیه این تجهیزات را نداشتند و مدارس نیز امکان ارسال آن‌ها به خانه را نداشتند.
۳. محدودیت در منابع آموزشی دسترس‌پذیر
یکی از مهم‌ترین مشکلات، عدم وجود منابع آموزشی در فرمت‌های قابل‌استفاده برای نابینایان بود. بسیاری از محتواهای دیجیتال از استانداردهای دسترس‌پذیری تبعیت نمی‌کردند و دانش‌آموزان برای مطالعه دروس خود با چالش‌های متعددی روبه‌رو بودند.
۴. عدم آمادگی معلمان و والدین
معلمان و والدین آشنایی کافی با روش‌های آموزش از راه دور برای نابینایان نداشتند و همین مسئله موجب شد که بسیاری از دانش‌آموزان از فرایند یادگیری عقب بمانند. برخی از والدین اظهار داشتند که کودکانشان به دلیل عدم دسترسی به روش‌های آموزشی مناسب، دچار ناامیدی و افت تحصیلی شدند.
اقدامات RNIB
برای کاهش این مشکلات، RNIB برنامه‌های حمایتی مختلفی را ارائه کرد:
- برگزاری جلسات مشاوره آنلاین برای والدین و معلمان جهت آشنایی بیشتر با روش‌های تدریس مجازی به نابینایان
- ایجاد منابع آموزشی جدید شامل کتاب‌های بریل، محتوای صوتی و پادکست‌های آموزشی
- فشار بر دولت برای ارائه کمک‌های مالی به خانواده‌های دارای فرزند نابینا جهت تأمین تجهیزات مورد نیاز
- برگزاری برنامه‌های تفریحی و سرگرمی مانند جلسات خواندن دسته‌جمعی و کنسرت‌های آنلاین به منظور حفظ روحیه دانش‌آموزان
شرایط دانش‌آموزان نابینا در ایران
همان‌طور که در مطالعه RNIB مشاهده شد، چالش‌های آموزش مجازی برای نابینایان تنها محدود به یک کشور نیست. در ایران، دانش‌آموزان نابینا نیز با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند که برخی از آن‌ها به شرح زیر است:
۱. کمبود تجهیزات کمکی
بسیاری از دانش‌آموزان نابینا در ایران حتی به ابتدایی‌ترین تجهیزات آموزشی مانند چاپگر و نمایشگر بریل، صفحه‌خوان‌های هوشمند، یا کتاب‌های بریل دسترسی ندارند. هزینه بالای این تجهیزات و عدم حمایت‌های دولتی موجب شده که بسیاری از دانش‌آموزان از این امکانات محروم باشند.
۲. نبود معلمان متخصص
در بسیاری از مدارس ایران، معلمان آموزش‌دیده برای تدریس به نابینایان حضور ندارند و معلمان عادی نیز آموزش کافی برای کار با دانش‌آموزان نابینا را ندیده‌اند. در نتیجه، این دانش‌آموزان معمولاً از دریافت آموزش‌های کیفی محروم می‌شوند.
۳. عدم مناسب‌سازی محتوای آموزشی
سیستم آموزشی ایران به ندرت محتوای دیجیتال را با درنظرگرفتن نیازهای نابینایان تولید می‌کند. بسیاری از دانش‌آموزان ناچار هستند از فایل‌های PDF یا اسناد تصویری استفاده کنند که برای صفحه‌خوان‌ها قابل خواندن نیستند.
۴. ضعف زیرساخت‌های اینترنتی
در برخی مناطق ایران، سرعت پایین اینترنت یا هزینه بالای آن مانع از دسترسی دانش‌آموزان نابینا به آموزش‌های آنلاین می‌شود. این مشکل به‌ویژه در مناطق محروم بیشتر به چشم می‌خورد.
پیشنهادهایی برای نقش انجمن‌ها در بهبود وضعیت آموزش مجازی دانش‌آموزان نابینا در ایران
با توجه به چالش‌های مطرح شده، انجمن‌های حمایتی نابینایان می‌توانند اقدامات مؤثری در جهت بهبود وضعیت آموزش مجازی این دانش‌آموزان انجام دهند. برخی از راهکارهای پیشنهادی عبارت‌اند از:
1- تأمین و توزیع تجهیزات کمکی: انجمن‌ها می‌توانند با جلب حمایت خیّرین و سازمان‌های غیر انتفاعی، تجهیزاتی مانند چاپگر بریل، صفحه‌خوان‌های دیجیتال، تبلت‌های مناسب‌سازی‌شده و کتاب‌های صوتی را برای دانش‌آموزان نابینا تهیه و در اختیار آن‌ها قرار دهند.
2- ایجاد دوره‌های آموزشی برای معلمان و والدین: آگاهی‌بخشی به معلمان و والدین درباره نحوه استفاده از فناوری‌های کمکی و شیوه‌های تدریس ویژه نابینایان، می‌تواند به بهبود روند یادگیری این دانش‌آموزان کمک کند. این دوره‌ها می‌توانند به‌صورت آنلاین و حضوری برگزار شوند.
3- تولید و انتشار محتوای آموزشی دسترس‌پذیر: انجمن‌ها می‌توانند با همکاری متخصصان، محتوای درسی را در قالب کتاب‌های بریل، نسخه‌های صوتی و فایل‌های دیجیتال مناسب برای صفحه‌خوان‌ها تهیه و در اختیار دانش‌آموزان قرار دهند.
4- راه‌اندازی مراکز مشاوره و پشتیبانی آموزشی: ایجاد مراکز پشتیبانی آنلاین و تلفنی که دانش‌آموزان و والدین بتوانند از طریق آن‌ها مشکلات خود را با متخصصان و مشاوران در میان بگذارند، می‌تواند نقش مهمی در کاهش مشکلات یادگیری از راه دور داشته باشد.
5- تشکیل گروه‌های مطالعاتی و کلاس‌های آنلاین تعاملی: برگزاری کلاس‌های گروهی با حضور مربیان متخصص و فراهم سازی بستری برای تعامل بیشتر میان دانش‌آموزان نابینا می‌تواند به یادگیری بهتر و افزایش انگیزه آن‌ها کمک کند.
6- برگزاری برنامه‌های فرهنگی و تفریحی برای افزایش روحیه: نشست‌های کتاب‌خوانی، مسابقات علمی، کارگاه‌های هنری و موسیقی، و برنامه‌های سرگرم‌کننده آنلاین می‌توانند علاوه بر ایجاد انگیزه، به افزایش تعاملات اجتماعی این دانش‌آموزان نیز کمک کنند.
7- ایجاد شبکه‌ای از داوطلبان برای حمایت آموزشی: انجمن‌ها می‌توانند داوطلبانی از میان دانشجویان، معلمان بازنشسته یا علاقه‌مندان به حوزه آموزش نابینایان جذب کنند تا به‌عنوان راهنما و همیار در یادگیری دانش‌آموزان نقش ایفا کنند.
8- برقراری ارتباط مستمر با دولت و مجلس: انجمن‌ها می‌توانند با مذاکره و ارائه پیشنهادات مشخص، دولت و نمایندگان مجلس را تحت فشار قرار دهند تا سیاست‌هایی برای حمایت از آموزش نابینایان تصویب و اجرا شود.
9- افزایش آگاهی عمومی و فعالیت‌های رسانه‌ای: انجمن‌ها می‌توانند از طریق رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی به آگاهی‌بخشی درباره مشکلات نابینایان پرداخته و حمایت‌های عمومی بیشتری جلب کنند.
این اقدامات، در کنار حمایت‌های اجتماعی، می‌توانند به کاهش موانع یادگیری دانش‌آموزان نابینا در آموزش مجازی کمک کرده و امکان تحصیل برابر را برای آن‌ها فراهم کنند.
نتیجه‌گیری
آموزش مجازی به‌عنوان یک ابزار ضروری در شرایط بحرانی و تعطیلی مدارس به کار گرفته می‌شود، اما همچنان چالش‌های جدی برای دانش‌آموزان نابینا ایجاد می‌کند. تجربه RNIB نشان می‌دهد که این مشکلات حتی در کشورهای توسعه‌یافته نیز وجود دارد، اما با برنامه‌ریزی صحیح و همکاری سازمان‌های مختلف می‌توان آن‌ها را کاهش داد. در ایران، انجمن‌های نابینایان می‌توانند با تأمین تجهیزات، تولید محتوای آموزشی مناسب و برگزاری دوره‌های آموزشی، نقش مهمی در بهبود کیفیت آموزش مجازی این قشر ایفا کنند. همکاری میان انجمن‌ها، دولت، خیّرین و متخصصان می‌تواند آینده‌ای را رقم بزند که در آن تمامی دانش‌آموزان، بدون در نظر گرفتن محدودیت‌های جسمانی، امکان یادگیری برابر داشته باشند.
در ایران، نبود تجهیزات، محتوای مناسب و معلمان متخصص از اصلی‌ترین موانع آموزش مجازی برای نابینایان است. با اجرای سیاست‌های حمایتی نظیر تأمین تجهیزات، آموزش معلمان، و ارتقا زیرساخت‌های دیجیتال، می‌توان عدالت آموزشی را برای این قشر از جامعه فراهم کرد. آینده‌ای که در آن تمامی دانش‌آموزان، بدون در نظر گرفتن محدودیت‌های جسمانی، امکان یادگیری برابر داشته باشند، تنها با تلاش همگانی و همکاری دولت، سازمان‌های خیریه و جامعه آموزشی ممکن می‌شود.
