هیچ معجزه‌ای به‌جز تلاش و تمرین – بخش دوم
زهرا همت: روان‌شناس و آموزگار آموزش‌وپرورش استثنایی شهر تهران
در دومین شماره از ماهنامۀ نسل مانا که در بهمن‌ماه ۱۴۰۰ منتشر شد؛ در مطلبی تحت عنوان: «هیچ معجزه‌ای به‌جز تلاش و تمرین» درمورد مفهوم کارآمدی یا بهره‌وری حسی[1] صحبت کردیم و به‌طور مختصر با این مفهوم آشنا شدیم. در این مطلب قصد داریم به‌شکلی مفصل‌تر به توضیح آن بپردازیم.
به‌طورکلی، کارآمدی حسی، استفادۀ همه‌جانبه از تمامی حواس و توانمندی‌های یک فرد برای دریافت اطلاعات محیطی و برقراری ارتباط با محیط و انجام امور روزمره را شامل می‌شود.
بینایی
شاید برخی معتقد باشند که افراد آسیب‌دیدۀ بینایی دیگر به‌هیچ‌عنوان نمی‌توانند برای برقراری ارتباط و دریافت اطلاعات محیطی به حس بینایی تکیه کنند. باید این باور اشتباه را اندکی اصلاح کنیم و این‌گونه بگوییم که افراد آسیب‌دیدۀ بینایی باید از باقی‌ماندۀ بینایی خود نیز به‌شکل مؤثری برای دریافت اطلاعات و سازگاری با محیط زندگی استفاده کنند. این افراد باید به فراخور مقدار بینایی باقی‌مانده‌شان، با به‌کارگیری ترفندها و تدارک مناسب‌سازی‌هایی، کارایی این حداقل باقی‌ماندۀ بینایی را به حداکثر ممکن برسانند.
به‌عنوان‌مثال: افراد به‌منظور تشخیص اختلاف ارتفاع در محیط زندگی، مدرسه یا محل کار خود می‌توانند از برچسب‌های رنگی درخشان با تضاد بالا (مثلاً به رنگ‌های فسفری یا نارنجی) در کنار پله‌ها استفاده کنند و با یک مناسب‌سازی ساده، مانند استفاده از چراغ‌های رنگی و نورهای درخشان و استفاده از حداقل باقی‌ماندۀ حس بینایی، حرکت در محیط را برای خود ساده‌تر کنند. آموزگاران افراد آسیب‌دیدۀ بینایی باید چگونگی استفاده از حداقل باقی‌ماندۀ بینایی را در مواردی مانند تشخیص منبع نورهای قابل دیدن و دنبال‌کردن یا متوقف کردن اشیای متحرک به آنان بیاموزند. این مربیان، همچنین باید افراد آسیب‌دیدۀ بینایی را با فناوری‌ها و ابزارهای توان‌بخشی مناسب جهت ارتقای کارایی باقی‌ماندۀ حس بینایی آشنا کنند. متأسفانه امروزه در آموزش افراد آسیب‌دیدۀ بینایی، آموزش خط معمولی چاپی به افراد کم‌بینا، کمتر مشاهده می‌شود و آموزگاران فقط خط بریل را آموزش می‌دهند. باتوجه‌به مطالعات و تجربیات مکتسبه در کشور خودمان و سایر کشورها، خوب است آموزگاران افراد کم‌بینا، اهتمام بیشتری نسبت به آموزش خواندن و نوشتن خط چاپی به این گروه از دانش‌آموزان داشته باشند. به‌قول کارشناسان قدیمی و باتجربۀ آموزش‌وپرورش استثنایی: «دانش‌آموزان، کم‌بینا وارد مدرسۀ نابینایان شده و نابینا خارج می‌شوند»؛ البته یادگیری خط بریل برای تمام افراد آسیب‌دیدۀ بینایی، اعم از نابینا و کم‌بینا ضروری است؛ ولی باتوجه‌به دستاوردهای دانش امروز، می‌دانیم که باید از تمام ظرفیت‌های حواس استفاده کرد؛ بنابراین بهتر است آموزش خط چاپی به دانش‌آموزان کم‌بینا ضمن مشورت با چشم‌پزشک معالج و کسب اطلاعات جامع و کامل از ایشان، در صورت امکان انجام شود؛ البته باتوجه‌به مشاهدات و تجربیات، متأسفانه متوجه شدیم برخی افراد آسیب‌دیدۀ بینایی حتی خط بریل را نیز نمی‌آموزند و به استفاده از امکاناتی مانند معلم رابط یا منشی یا تایپ یا … محدود می‌شوند که این خود مسئله‌ای مهم و بغرنج است که پرداختن به آن فرصتی دیگر می‌طلبد.
شنوایی
یکی از حواسی که در کسب اطلاعات مفید از محیط بسیار مؤثر است، شنوایی است. افرادی که دچار آسیب بینایی شده‌اند باید در تقویت شنوایی و یادگیری مهارت خوب گوش‌دادن، کوشش کنند و از شنوایی خود به‌شکلی مفید و مؤثر برای انجام امور روزمره استفاده کنند. برای مثال: تقویت حس شنوایی و یادگیری استفاده از کتاب‌های صوتی به‌جای کتاب‌های متنی و یادگیری کار با کامپیوتر و تلفن همراه هوشمند به‌کمک صفحه‌خوان‌ها و گوش‌دادن به‌جای دیدن، تأثیر بسیار خوبی در استقلال امور روزمرۀ افراد آسیب‌دیدۀ بینایی دارد. همچنین تقویت حس شنوایی و استفاده از آن در موقعیت‌هایی مانند خیابان و گوش سپردن دقیق به صداها و تشخیص رفت‌وآمد خودروها و افراد با استفاده از حس شنوایی، بسیار کمک‌کننده است.
بویایی و چشایی
استفاده از بویایی و چشایی در موقعیت‌های بسیاری در زندگی روزمره، کمک‌کننده و راه‌گشا است. به‌عنوان‌مثال: برای تشخیص مواد غذایی داخل یخچال و همچنین تشخیص تازگی و سلامت یا خرابی و فساد مواد خوراکی می‌توان از حس بویایی استفاده کرد یا می‌توان از بوییدن برای تشخیص لزوم شسته‌شدن لباس‌ها کمک گرفت؛ البته افراد فاقد آسیب بینایی هم در بسیاری موارد، برای انجام این امور از بوییدن استفاده می‌کنند؛ ولی استفاده از این حس در افراد دارای آسیب بینایی می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد. استفاده از چشایی هم مانند حس بویایی، می‌تواند به همین نحو افراد را یاری کند.
لامسه
لامسه حسی است که افراد آسیب‌دیدۀ بینایی برای یادگیری و آموزش و انجام امور روزمره بسیار روی آن حساب می‌کنند و شاید به‌نحوی بتوان گفت که حس لامسه، دستیار اول افراد آسیب‌دیدۀ بینایی در آموزش و انجام امور روزمره است. استفاده از حس لامسه، گسترۀ وسیعی از امور را از یادگیری خط بریل تا انجام امور شخصی در بر می‌گیرد. خط بریل که برخی به‌درستی و به‌حق آن را سواد نابینایان می‌نامند، بر استفاده از لامسه متکی است و آموزگاران پیش از آموزش خط بریل به تقویت حس لامسه می‌پردازند. استفاده از لامسه کاربردهای فراوانی دارد. از جمله می‌توان به پیداکردن لباس خود روی رخت‌آویز با لمس و شناخت نوع پارچه لباس، تشخیص مواد غذایی و پاک‌سازی و آماده‌سازی آن‌ها برای آشپزی، استفاده از لمس اشیا و به‌کارگیری اشکال برجسته در آموزش اشاره کرد.
حرکت و تحریک
این حس به تعادل و آگاهی فرد از نحوه قرارگیری و حرکت اعضای بدنش در فضا اشاره دارد. مهارت در این حوزه در جهت استقلال در رفت‌وآمد و ورزش‌کردن و سایر فعالیت‌های فیزیکی و حتی یادگیری زبان بدن و استفاده از آن در روابط اجتماعی بسیار کمک‌کننده است.
یکپارچگی حسی
مهارت بسیار مهمی که افراد آسیب‌دیدۀ بینایی باید کسب کنند، یکپارچگی حسی و استفادۀ هم‌زمان از چند حس برای رسیدن به اهداف کارکردی است. برای مثال: کودک برای پیداکردن مادر خود، هم‌زمان با اتکا بر حداقل باقی‌ماندۀ بینایی و دیدن لباس رنگی مادر، از شنیدن صدای او و بوییدن عطر همیشگی او استفاده می‌کند و جوان نابینا برای پیداکردن کافی‌شاپ مورد علاقه‌اش، هم‌زمان با گوش سپردن و شنیدن صدای وسایل مورداستفاده در این مکان، از بوییدن نیز برای یافتن آن کمک می‌گیرد و با لمس زمین با پای خود، حرکت می‌کند و با عبور از موانع، وارد کافی‌شاپ می‌شود.
نقش کارآمدی حواس در رشد و یادگیری
بنا بر نتایج پژوهش‌های انجام‌شده، اکنون به‌روشنی می‌دانیم که در دوران رشد و در شرایط گوناگون یادگیری، یکی از منابع مهم کسب اطلاعات محیطی، حس بینایی است و در افراد آسیب‌دیدۀ بینایی باتوجه‌به محدودیت موجود در این زمینه، فراگیری مهارت استفادۀ مؤثر از حداکثر توانایی حواس پنج‌گانه در کنار تسلط بر انواع ترفندها و آشنایی با فناوری‌ها و کمک‌گرفتن از آن‌ها، کسب اطلاعات از محیط و یادگیری و رشد را تسهیل می‌کند. می‌توان گفت: کارآمدی حسی و یادگیری استفاده از حواس پنج‌گانه، در گذر از مراحل رشد و تبدیل کودک به بزرگ‌سال و سازگاری مجدد افرادی که در بزرگ‌سالی دچار آسیب بینایی شده‌اند، بسیار مؤثر است و اگر بگوییم که استفاده از تمامی حواس و به‌کارگیری فناوری‌ها، تنها راه برقراری ارتباط مؤثر با دنیا و اطرافیان و یادگیری و استقلال در زندگی روزمره است؛ مبالغه نکرده‌ایم.
پس به شما مخاطب عزیزی که دچار آسیب بینایی شده‌اید، شما پدر و مادر مهربان فرزند آسیب‌دیدۀ بینایی و شما آموزگار زحمت‌کش کودک دارای آسیب بینایی، توصیه می‌کنیم بیش‌ازپیش در پرورش حواس و آموزش استفاده اثربخش از آن بکوشید.
[1] Sensory Efficiency
