نواک: نوای کتاب در گفت‌وگو با صاحبنظران نابینا
رقیه شفیعی: کارشناس بخش نابینایان نهاد کتابخانههای عمومی ایلام
در این ماه با هم پای صحبت‌های علی تینای تهرانی، مؤسس کتابخانه برلین برای نابینایان فارسی‌زبان و یکی از تولیدکنندگان کتب صوتی بین سال‌های 1391 تا 1400 ویژه افراد با آسیب بینایی، نشسته‌ایم.
تهرانی ابتدا گزارش کوتاهی از شکل‌گیری و ادامه کار کتابخانه صوتی برلین برایمان می‌دهد و سپس وارد بحث اصلی نواک که راجع به کتب خاطرات و سرگذشت‌نویسی در ایران است می‌شود. علی تهرانی توضیح می‌دهد که خاطره‌نویسی چگونه شکل گرفته و چگونه وارد ادبیات فارسی شده و راجع به کتبی که در دوران صفویه و قاجاریه توسط افراد مختلف نگاشته شده‌اند صحبت می‌کند. وی توضیح می‌دهد که چه کسانی و طی چه شرایطی می‌توانستند به نوشتن خاطرات مبادرت ورزند.
تهرانی در ادامه اشاره می‌کند که خاطره‌نویسی بیشتر به بعد از انقلاب اختصاص یافته و ویژۀ افرادی بوده است که از ایران رفته‌اند؛ هرچند کسانی مانند آقای ری‌شهری هم در داخل ایران کتاب خاطرات سه‌جلدی نوشته‌اند. علی تهرانی توضیح می‌دهد که کتب معرفی‌شده همگی توسط کتابخانه صوتی برلین ضبط شده و در اختیار نابینایان قرار گرفته‌اند؛ با این توضیح که مخاطبان اصلی کتابخانه برلین خواستار کتب درسی و آکادمیک نیستند.
مسئول کتابخانه صوتی برلین بهترین نوع خاطره‌نگاری را خاطرات امیر اسدالله علم که به‌صورت روزنوشت است می‌داند. این کتاب در هفت جلد نوشته شده و بدون سانسور در ایران به چاپ رسیده و توسط مجتمع نابینایان رودکی نیز برای افراد با آسیب بینایی ضبط شده است. علم تأکید داشته که خاطراتش بعد از مرگ او و تا جایی که ممکن است بعد از سلطنت محمدرضا پهلوی پخش شود.
در این گفت‌وگو راجع به کتاب خاطرات عبدالله مستوفی می‌شنویم. در کتاب از جزئیات روزمره دوران زندگی خود گفته و این برای علاقه‌مندان به دانستن راجع به شرایط روزمره و غذاها و عادت‌های مردم در آن دوره می‌تواند حائز اهمیت باشد. نیز کتاب شبه‌خاطرات علی بهزادی از دیگر منابع معرفی‌شده است و دربارۀ کتابی که شخصی به نام جمشیدی راجع به ذبیح‌الله منصوری نوشته توضیحاتی می‌شنویم.
تهرانی در پاسخ به این سؤال که آیا کتاب خاطراتی موجود است که بتوان در آن یک سیر مشخص از تاریخ یا هر چیز دیگر را دید، صحبت می‌کند و در باب انتخاب رضاخان برای کودتای سال 1299 می‌گوید: «هنگامی که دولت انقلابی روسیه از ایران می‌رود و انگلیسی‌ها شمال کشور را نیز اشغال می‌کنند، یکی از افسرهای انگلیسی شروع به صحبت می‌کند که ما می‌توانیم با کمک هم کشور را سر و سامان دهیم. در این حین یکی از افسرهای قزاق بلند می‌شود و می‌گوید ما افسر قزاق دولت شاهنشاهی ایران هستیم و ما کاملاً از شاهنشاه اطاعت می‌کنیم. آیرونساید که این سخنان را می‌شنود، خودش حرف زدن به فارسی روان را شروع می‌کند و می‌گوید: «منظور من هم این است که ما هم به اعلی‌حضرت اعتماد کامل داریم و پیرو نظر ایشان هستیم و زیر نظر شاهنشاه ایران این کار را انجام می‌دهیم. بعد از این اتفاق با تمام افسران دست می‌دهد و خودش را معرفی می‌کند تا به افسری می‌رسد که بلند شده بود. افسر خودش را رضاخان میرپنج می‌نامد و آیرونساید نامش را یادداشت می‌کند و می‌گوید که این افسری است که به درد ما خواهد خورد. این جریان گرچه مخالفانی دارد؛ اما هم در تاریخ بیست‌ساله ابراهیم مکی و هم در خاطرات آیرونساید ذکر شده است.»
تهرانی خاطره‌نویسی برای افراد را گرچه جالب می‌داند؛ اما می‌گوید این کار حتی ممکن است خطرناک هم باشد. وی معتقد است که هر چقدر فرد به زمان زندگی‌اش نزدیک‌تر باشد، احتمال درگیری بیشتر را با افراد هم‌عصر خویش دارد. خاطرات شصت‌سال روزنامه‌نگاری در ایران را مثال می‌زند و می‌گوید: «گرچه کتاب خوبی است؛ ولی اطلاعاتش می‌تواند دقیق نباشد؛ زیرا نویسنده هم‌عصر ماست و خودش را باید از بسیاری از مشکلات محفوظ بدارد.»
در ادامه علی تینای تهرانی انواع خاطره‌نویسی را برمی‌شمارد و خاطرات شفاهی و دو گروهی را که به این نوع خاطرات مبادرت ورزیده‌اند را معرفی می‌کند و توضیح می‌دهد که این دو گروه حاصل پژوهش‌های خاطرات خود را در کجا منتشر کرده‌اند.
تهرانی دربارۀ اینکه چه نوع خاطراتی را می‌پسندد، توضیح می‌دهد که یک سری خاطرات اطلاعات جزئی راجع به افراد می‌دهند و بعضی کتاب‌ها راجع به مکان‌ها و نوع مدارس و جزئیات مربوط به سفارتخانه‌ها در کشورهای مختلف و دیگر جزئیات اشاره کرده‌اند. او این نوع نگارش و کتب خاطرات را جالب‌تر می‌داند؛ زیرا نشان‌دهنده راهی هستند که می‌توانند نقطه شروع را نشان دهند.
تهرانی در پایان خواندن خاطرات را زمانی مفید می‌داند که راه مقایسه باز باشد و یک‌طرفه خاطرات یک نفر بدون آگاهی از صدق آن مبنای واقعیت قرار نگیرد. وی توصیه می‌کند که نابینایان خاطرات پاستور کریستوفل، پدر نابینایان، یعنی کسی که خط بریل فارسی را مناسب‌سازی کرده است را برای آشنایی بیشتر با مسائل نابینایان بخوانند.
شما می‌توانید مشروح گفت‌وگوی نسل مانا را با علی تینای تهرانی در قالب یک فایل صوتی ذیل همین نوشته در وبسایت ماهنامه دریافت کنید. همچنین تمام کتاب‌هایی که اسمی از آنها در گفت‌وگوی صوتی برده شده، از طریق مراکز ویژه نابینایان در کتابخانههای وابسته به نهاد کتابخانههای عمومی کشور، در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.
