درود بر همراهان سرویس نواک. بار دیگر با هم به سراغ کتاب‌خوانی و مطالعه می‌رویم و این بار از زاویه‌ای دیگر و با تأکید بر معرفی و روش استفاده از نرم‌افزار‌ها و پلتفرم‌های ارائه کتاب برای بهره‌مندی بیشتر از مطالعه و منابع در دسترس نابینایان، آنها را مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌دهیم. در ابتدا و در شماره نخست از این تغییرات با تاریخچه‌ای از مطالعه برای نابینایان در ایران و جهان شروع می‌کنیم و به معرفی چند کتاب از تولیدات بخش‌های نابینایان و کم‌بینایان می‌پردازیم.
مطالعه برای نابینایان در ایران و جهان
تاریخچه مطالعه نابینایان در جهان
نخستین کتابخانه نابینایان در ۱۷۶۸ در بریتانیا با مجموعه‌ای به خط برجسته برای دانشجویان نابینا تأسیس شد. کتابخانه ملی نابینایان بریتانیا نیز در ۱۸۸۲ آغاز به کار کرد. در آمریکا، کتابخانه بوستون نخستین کتابخانه‌ای بود که در ۱۸۶۸ خدمات خود را برای نابینایان آغاز کرد. در ۱۸۹۷، راسل یانگ، کتابدار کتابخانه کنگره آمریکا، قرائت‌خانه‌ای ویژه نابینایان با ۵۰۰ کتاب و صفحه موسیقی راه‌اندازی کرد.
تاریخچه مطالعه نابینایان در ایران
در ایران، پس از راه‌اندازی آموزشگاه‌های نابینایان کریستوفل در تبریز و اصفهان، مدرسه نابینایان در ۱۳۴۲ توسط محمد خزائلی تأسیس شد. در ۱۳۵۰ دولت بودجه مستقلی برای این مدرسه در نظر گرفت و در همان سال «سازمان ملی رفاه نابینایان» ایجاد شد که مسئول تهیه و توزیع کتاب‌های گویا و بریل بود. بعدها، خدمات این سازمان، به سازمان بهزیستی کشور منتقل شد و تحت عنوان «سازمان بهزیستی نابینایان رودکی» فعالیت کرد.
مراکز و خدمات کتابخانه‌ای برای نابینایان
کتابخانه‌های ویژه نابینایان در ایران در طول دهه‌های گذشته نقش مهمی در تأمین منابع مطالعاتی داشته‌اند. برخی از این مراکز عبارت‌اند از:
- کتابخانه ملی نابینایان رودکی که به ارائه کتاب‌های گویا و بریل می‌پردازد.
- بخش نابینایان کتابخانه‌های عمومی در شهرهای مختلف که به ارائه خدمات مطالعه و دسترسی به منابع اطلاعاتی کمک می‌کنند.
- مراکز دانشگاهی که منابع ویژه نابینایان را در قالب کتاب‌های دیجیتال، صوتی و بریل در اختیار دانشجویان قرار می‌دهند.
- مؤسسات خیریه که با حمایت از نابینایان، منابع مطالعاتی مورد نیاز را تهیه و ارائه می‌کنند.
قوانین و مقررات بین‌المللی
در دی‌ماه ۱۳۷۲، مجمع‌عمومی سازمان ملل متحد قواعد استانداردی برای فراهم‌سازی امکانات برابر برای معلولان تصویب کرد. بندهای ۵ و ۱۰ این مصوبه، دولت‌ها را مسئول ارائه خدمات اطلاع‌رسانی و دسترس‌پذیرکردن منابع اطلاعاتی برای گروه‌های مختلف معلولان، از جمله نابینایان معرفی می‌کند.
معاهده مراکش
معاهده مراکش که در سال ۲۰۱۳ توسط سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) تصویب شد، با هدف تسهیل دسترسی نابینایان و افراد دارای معلولیت‌های بینایی به کتاب‌ها و منابع چاپی ایجاد شده است؛ این معاهده، کشورها را موظّف می‌کند که قوانین کپی‌رایت خود را اصلاح کرده و امکان تولید و توزیع نسخه‌های قابل‌دسترس از آثار چاپی را بدون نیاز به اجازه ناشران فراهم کنند. ایران در راستای اجرای این معاهده، اقداماتی برای توسعه منابع مطالعاتی دسترس‌پذیر انجام داده است.
مشکلات و موانع مطالعه برای نابینایان در ایران
نابینایان در ایران همچنان با چالش‌های متعددی برای دسترسی به منابع مطالعاتی مواجه‌اند:
- کمبود منابع بریل: کتاب‌های بریل همچنان با محدودیت تولید و هزینه بالا مواجه هستند.
- محدودیت در تعداد کتاب‌های صوتی: هرچند اپلیکیشن‌هایی مانند نوار و فیدیبو رشد کرده‌اند، اما بسیاری از منابع تخصصی به‌صورت صوتی در دسترس نیستند.
- مشکلات زیرساختی در کتابخانه‌ها: برخی از کتابخانه‌های عمومی دسترسی ضعیفی به تجهیزات مخصوص نابینایان دارند.
- هزینه‌های بالا: برخی از دستگاه‌های مطالعه مخصوص نابینایان گران‌قیمت بوده و همه افراد قادر به تهیه آنها نیستند.
وضعیت کنونی کتابخانه‌ها و اپلیکیشن‌های مطالعه برای نابینایان در ایران
در حال حاضر، کتابخانه‌های متعددی در ایران خدمات خود را به نابینایان ارائه می‌دهند، از جمله بخش نابینایان کتابخانه‌های عمومی، دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی. همچنین اپلیکیشن‌های نوار، کتابراه، فیدیبو، طاقچه و دیگر پلتفرم‌های ارائه کتاب‌های صوتی نقش مهمی در دسترس‌پذیری منابع مطالعاتی برای نابینایان دارند.
آینده مطالعه برای نابینایان
با پیشرفت فناوری و توسعه منابع دیجیتال، آینده مطالعه برای نابینایان امیدوارکننده‌تر از قبل به نظر می‌رسد. تجهیز کتابخانه‌ها به منابع بریل و صوتی، پیوستن ایران به معاهده مراکش و توسعه اپلیکیشن‌های کتاب صوتی، فرصت‌های جدیدی را برای افزایش میزان مطالعه و دسترسی به منابع علمی و فرهنگی برای نابینایان فراهم کرده است.
تعدادی از تولیدات تازه
در انتها فهرستی از جدید‌ترین کتاب‌های تولید شده برای نابینایان ارائه می‌شود:
اختراع قوم یهود
نویسنده شلومو زند، ترجمه احد علی‌قلیان، چاپ نشر فرهنگ نو، سال 1398، 485 صفحه، موضوع کتاب: اثری درباره تاریخ با داستان‌هایی شخصی آمیخته با اندکی تخیل.
زندگی عاطفی نوجوانان؛ بزرگ کردن نوجوانانی همراه، همدل و توانمند
نویسنده لیزا دمور، ترجمه در گروه نو‌جهان، چاپ انتشارات نو‌جهان، سال 1403، 190 صفحه، موضوع کتاب: مباحث روان‌شناسی.
سال ششم در مدرسه مالوری
نویسنده انید بلایتون، ترجمه میرعلی غروی، چاپ انتشارات هرمس، سال 1399، 226 صفحه، موضوع کتاب: داستان‌های کودکان انگلیسی قرن بیستم.
شغل پدر
نویسنده سورژ شالاندن، ترجمه مهستی بحرینی، چاپ انتشارات نیلوفر، سال 1397، 279 صفحه، موضوع کتاب: رمان.
عادات و آداب روزانه بزرگان
نویسنده میسن کری، مترجم حسن کامشاد، چاپ انتشارات فرهنگ جاوید، سال 1394، 258 صفحه، موضوع کتاب: فرهنگ و علوم انسانی.
