لزوم بازنگری در استانداردهای متناسب‌سازی شده محتوای آموزشی ویژه دانش‌آموزان با آسیب بینایی
این مصاحبه، به بهانه آغاز سال تحصیلی و بر اساس تجربه میدانی یکی از دبیران آموزش و پرورش استثنایی در مدرسه شبانه‌روزی نابینایان شهید محبی و گفتگوی ایشان با معلمان، دانش‌آموزان و خانواده‌های آن‌ها به رشته تحریر درآمده است. هدف از نگارش این نوشتار، طرح چند مسئله و ارائه راهکارهای عملی برای ارتقاء کیفیت یادگیری، استقلال فردی دانش‌آموزان و کاهش فرسودگی کادر آموزشی است.
سیاست‌گذاری و نظارت در جذب و به‌کارگیری نیروی انسانی
امید هاشمی سردبیر سابق ماهنامه نسل مانا و از دبیران سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور در مصاحبه با ماهنامه نسل مانا در خصوص چالش‌های پیش روی آموزش و پرورش استثنایی و مدارس تحت پوشش این سازمان بیان کرد: نقش سازمان در فرایند جذب کادر آموزشی به اندازه لازم پررنگ و هدایتگر نیست. جذب نیرو بدون نیازسنجی دقیق، اولویت‌بندی شایستگی‌ها و مداخله مؤثر در انتصاب‌ها انجام می‌شود. این امر موجب عدم تناسب نیروها با نیاز واقعی مدرسه و گاهی انباشت نیرو در حوزه‌هایی است که به کار گرفته نمی‌شوند. وی افزود: پیامد این مسئله کاهش کارایی، اتلاف منابع، خالی ماندن نقش‌های کلیدی (مثل آموزش بریل و ریاضی ویژه نابینایان، جهت‌یابی و حرکت، فناوری‌های کمکی)، فشار مضاعف بر معلمان باتجربه و نارضایتی خانواده‌ها است. هاشمی تصریح کرد: از سازمان انتظار می‌رود چارچوب شایستگی برای معلمان مدارس نابینایان (تسلط به بریل فارسی و ریاضی، آشنایی با فناوری‌های کمکی و روش‌های تدریس تطبیقی و مهارت‌های ارتباط با خانواده) را تدوین کند.
الزام مشارکت رسمی سازمان در تمام مراحل: سنجش شایستگی، گزینش و استقرار
هاشمی در ارتباط با مشارکت سازمان در تمامی ابعاد می‌گوید: می‌بایست اولویت‌بندی جذب نیرو بر اساس نیازسنجی سالانه مدارس باشد. برگزاری دوره‌های بدو خدمت و مربی‌گری در محل کار برای نیروهای تازه‌وارد، برنامه بازآموزی برای نیروهای موجود و بازآرایی نیروها مطابق نیاز، ایجاد بانک اطلاعاتی نیروی متخصص نابینا و بینا و سازوکار مأموریت/جابه‌جایی بین مدارس برای پوشش خلأها، از دیگر اقداماتی است که سازمان باید انجام دهد.
کیفیت و مناسب‌سازی محتوای درسی و کتاب‌ها
دبیر آموزش و پرورش استثنایی کشور در خصوص کیفیت محتوای درسی کتاب‌ها می‌گوید: در پایه‌های اول تا سوم ابتدایی، مناسب‌سازی کتاب‌ها از نظر محتوا و شکل علمی و استفاده‌پذیر نیست. در متوسطه نیز دروسی مانند ریاضی، هندسه و علوم با چالش جدی در ارائه مفاهیم بصری، نمادگذاری و تمرین‌های قابل لمس مواجه‌اند. پیامد این امر، اُفت انگیزش و خودکارآمدی دانش‌آموز، یادگیری وابسته به معلم و خانواده، شکاف عملکردی با همسالان بینا و دشواری در ارزشیابی عادلانه است. از سازمان انتظار می‌رود: تشکیل کارگروه تخصصی مشترک (معلمان نابینا، متخصصان بریل و ریاضی بریل، کارشناسان هر درس و طراحان گرافیک لمسی) برای بازطراحی محتوای دروس حساس را در دستور کار خود قرار دهد.
خلأ‌های استانداردهای موجود
هاشمی در خصوص تدوین استانداردهای فنی مناسب‌سازی شده برای محتوای درسی کتب می‌گوید: بهبود کیفیت چاپ بریل، قواعد رسمی نمادگذاری ریاضی برای بریل، تولید شکل‌ها و نمودارهای لمسی و نوشتن توصیف‌های جایگزین برای تصاویر از جمله اقداماتی است که باید صورت پذیرد. وی در این ارتباط می‌افزاید: انتشار نسخه‌های دیجیتال دسترس‌پذیر (قابل استفاده با صفحه‌خوان) همراه با بانک تمرین و فایل‌های صوتی تکمیلی، پایلوت مدرسه‌ای قبل از توزیع سراسری و ایجاد کانال بازخورد مستقیم مدارس برای به‌روزرسانی مستمر، از جمله مسائلی است که می‌بایست به آن توجه ویژه‌ای شود.
الگوی تخصیص نیروی انسانی و پست‌های سازمانی
هاشمی در ارتباط با پست‌های سازمانی می‌گوید: تخصیص پست‌ها بر اساس استاندارد مدارس عادی انجام می‌شود. به دلیل کمتر بودن تعداد دانش‌آموزان از سقف‌های معمول، پست‌هایی مانند مشاور یا مربی پرورشی به مدارس نابینایان تعلق نمی‌گیرد؛ حال‌آنکه مدرسه شبانه‌روزی بدون مشاور، عملاً از حمایت روانی – اجتماعی لازم محروم است. پیامد این امر، تشدید چالش‌های هیجانی و رفتاری، افزایش احساس انزوا و دوری از خانواده در مدارس شبانه‌روزی، فرسودگی شغلی معلمان و کاهش کیفیت برنامه‌های پرورشی در مدارس است. از سازمان درخواست می‌شود: «ضریب حمایتی» برای مدارس استثنایی و شبانه‌روزی که از قاعده صرفِ تعداد دانش‌آموز مستقل باشد، تعریف شود. تخصیص الزامی پست‌های مشاور/روان‌شناس مدرسه، مددکار اجتماعی و مربی پرورشی تمام‌وقت، با ساعات حضور متناسب با شبانه‌روزی بودن مدرسه از دیگر راهکارهای موجود در این زمینه است.
امکانات آموزشی، رفاهی و فوق‌برنامه
هاشمی در خصوص کمبود مزمن زیرساخت‌ها و برنامه‌های کلیدی در مدارس استثنایی می‌گوید: در مدارس نابینایان تهران عملاً آزمایشگاه علومِ فعّال و قابل استفاده وجود ندارد. پارک آموزش جهت‌یابی و حرکت در دسترس نیست. ساعتی مستقل برای آموزش جهت‌یابی و حرکت یا مهارت‌های زندگی روزمره در برنامه رسمی پیش‌بینی نشده است؛ درحالی‌که فلسفه وجودی مدرسه نابینایان تقویت همین مهارت‌هاست. پیامد این مسئله: کاهش استقلال فردی، ضعف مهارت‌های حرکتی و جهت‌یابی، ترس از محیط‌های ناآشنا، اُفت یادگیری دروس عملی علوم و محدود شدن فرصت‌های رشد اجتماعی است. راهکار این مسئله، تجهیز آزمایشگاه علوم دسترس‌پذیر (مدل‌ها و ابزارهای لمسی، تجهیزات گویا و حسگرهای صوتی) و تدوین راهنمای استفاده برای معلمان است. ایجاد پارک آموزش جهت‌یابی و حرکت در هر منطقه یا دست‌کم یک پایلوت شهری با مشارکت شهرداری و سمن‌ها، تعریف درس مستقل «جهت‌یابی و حرکت» و «مهارت‌های زندگی روزمره» با 1 تا 2 ساعت هفتگی از پایه اول تا دوازدهم از دیگر اقداماتی است که باید در این راستا انجام شود.
زمان‌بندی اجرای برنامه‌های فوق
دبیر نابینای مدرسه شهید محبی در خصوص پیشنهاداتی که می‌توان برنامه‌های یاد شده در بالا را در سه ماه نخست عملیاتی کرد بیان می‌کند: تصویب کارگروه‌های تخصصی جذب و محتوا و آغاز نیازسنجی نیروی انسانی مدارس نابینایان از جمله برنامه‌هایی است که برای شروع، باید انجام شود. ابلاغ اختصاص حداقل یک مشاور تمام‌وقت به مدارس شبانه‌روزی نابینایان، آغاز پایلوت بازطراحی کتاب‌های پایه اول ابتدایی و تعریف چارچوب استاندارد مناسب‌سازی و درج آزمایشی 1 ساعت هفتگی «جهت‌یابی و حرکت» در برنامه مدارس به صورت پایلوت، از دیگر مواردی است که در این طرح مورد نیاز است. هاشمی در خصوص تحقق این برنامه در مدت 6 تا 12 ماه می‌گوید: تجهیز حداقل یک آزمایشگاه علوم دسترس‌پذیر در تهران و تدوین الگوی تعمیم، راه‌اندازی یک پارک آموزش جهت‌یابی و حرکت پایلوت با مشارکت شهرداری و اجرای دوره‌های بدو‌خدمت/بازآموزی برای نیروها و بازآرایی مبتنی بر نیاز از جمله مواردی است که در این مدت باید اجرایی شود. وی در خصوص تحقق برنامه‌های میان‌مدت این طرح برای 12 تا 24 ماه بیان می‌کند: تعمیم استانداردهای کتاب به همه پایه‌ها و دروس حساس و تثبیت الگوی تخصیص پست‌های حمایتی مستقل از تعداد دانش‌آموز از جمله مواردی است که باید انجام گردد. هاشمی در ارتباط با خواسته‌های مشخص برای تصمیم‌های مدیریتی در این برنامه تصریح می‌کند: تأیید چارچوب شایستگی و نقش‌آفرینی سازمان در همه مراحل جذب و استقرار نیرو، تصویب ایجاد و تأمین پست‌های مشاور، مددکار اجتماعی و مربی پرورشی برای مدارس نابینایان به‌ویژه در مدارس شبانه‌روزی باید جدی گرفته شود. همچنین تصویب استانداردهای مناسب‌سازی کتاب و زمان‌بندی پایلوت و تعمیم آن، اختصاص بودجه مشخص برای آزمایشگاه‌های علوم دسترس‌پذیر و پارک‌های آموزش جهت‌یابی و حرکت و الحاق رسمی «جهت‌یابی و حرکت» و «مهارت‌های زندگی روزمره» به برنامه هفتگی مدارس، از جمله اقداماتی است که برای این طرح باید اجرایی شود.
هاشمی در پایان بیان می‌دارد: این اقدامات، مستقیماً کیفیت زندگی روزمره دانش‌آموزان نابینا و آرامش خانواده‌ها را بهبود می‌دهد و از فرسودگی معلمان می‌کاهد. ضرورت این طرح برای دوره ابتدایی بسیار بیشتر از مقطع متوسطه است. در صورت موافقت، مدرسه شهید محبی آمادگی دارد به‌عنوان پایلوت، اجرای این برنامه را بر عهده بگیرد.
