پیشخوان: مروری بر نشریات و پادکست‌های انگلیسی‌زبان ویژه افراد با آسیب بینایی
امید هاشمی: سردبیر
در این شماره ابتدا راهی برای خواندن متون ریاضی به شکل الکترونیکی خواهیم یافت و در ادامه به آمریکا سفر می‌کنیم تا اوضاع دسترسی نابینایان آنجا را به کتاب و منابع مطالعاتی بررسی کنیم و در پایان هم دسترسی‌پذیری را در ساعت‌های گوگل واکاوی خواهیم کرد.
ساخت متون ریاضی دسترسی‌پذیر به کمک هوش مصنوعی
علاقه‌مندان و دنبال‌کنندگان پیشخوان نیک می‌دانند که گشایش راه‌های تازه برای دسترسی نابینایان به مرز‌های جدیدی از علوم تا چه میزان برای تولیدکنندگان پیشخوان اهمیت دارد؛ از‌همین‌رو ما هر ماه سعی می‌کنیم پیشرفت‌هایی را که در این راستا صورت گرفته است دنبال کنیم و جدید‌ترین‌هایش را با شما به اشتراک بگذاریم. یکی از تازه‌ترین اتفاق‌هایی که اخیراً گرد‌و‌خاکی در میان نابینایان اهل علم به پا کرده، دسترسی به سرویسی تازه است که امکان تبدیل فرمول‌های ریاضی را به علائم قابل خواندن برای نابینایان فراهم می‌کند. روشن است که در این فقره هم رد پای هوش مصنوعی مشاهده می‌شود، البته با ذکر این نکته که این بار، برخلاف روند رایج در ایران که هوش مصنوعی تنها به ابزار جابه‌جایی خواننده بین ترانه‌های مختلف و به آتش کشیدن نوستالژی‌های ما بدل شده، سه ایرانی، هوش مصنوعی را مسخر خویش کرده و به خدمت نابینایان گمارده‌اند.
با «مَتکیکِر»[1] در یکی از نوشته‌های وبگاه پرکینز آشنا می‌شویم؛ جایی که نویسنده توضیح می‌دهد این ابزار مبتنی بر هوش مصنوعی می‌تواند اصلی‌ترین مشکل نابینایان در یادگیری ریاضی، یعنی دسترسی به متون و فرمول‌های این رشته را برطرف کند، اما ببینیم ماجرا از چه قرار است و هوش مصنوعی چطور چنین مشکل بزرگی را حل می‌کند؟
متکیکر که یک پلتفرم رایگان است، به کاربران امکان می‌دهد با نام و آدرس ایمیلشان در این پلتفرم ثبت‌نام کنند و سپس یک آدرس شخصی از طریق ایمیل برایشان ارسال می‌کند تا از این پس کار را با آن آدرس پیش ببرند. وقتی کاربر وارد آدرس شخصی خود در وبگاه متکیکر می‌شود، امکانی برایش مهیا است تا فرمول، معادله یا به‌طورکلی جمله‌های ریاضی مد‌نظرش را به شکل پی‌دی‌اف یا در انواع فرمت‌های عکس به این سامانه بسپارد و وظیفۀ سامانه هم این است که در زمانی معادل کمتر از یک دقیقه، آن را به یک سند مایکروسافت‌وُرد تبدیل کند. در ادامۀ مسیر، صفحه‌خوان‌ها وارد بازی می‌شوند و با امکاناتی که در نسخه‌های اخیرشان تعبیه شده، متن ریاضی مندرج در سند وُرد را برای کاربر می‌خوانند. مزایای این کار تنها به این یک مورد خلاصه نمی‌شود و افزون بر کاربران صفحه‌خوان‌ها، تبدیل‌کنندگان متون ریاضی به بریل هم می‌توانند از این امکان رایگان برای تبدیل متون ریاضی به بریل استاندارد بهره ببرند؛ چراکه این سامانه می‌تواند متون را به شکلی طراحی کند که برای چاپ بریل یا نمایش روی نمایشگر‌های بریل هم متناسب باشد؛ به‌طور مثال سامانه آن‌قدر می‌فهمد که در مواقع نیاز، متون را از یک خط به دو خط تبدیل کند تا در نمایشگر‌های بریل هم به‌درستی نمایش داده شود. اگر با من در نسخۀ صوتی پیشخوان همراه شوید می‌توانید نمونۀ کار این سامانۀ رایگان را در قالب یک فایل صوتی بشنوید.
یک داستان واقعی از تحقق شعار برابری
یکی از حوزه‌هایی که افراد با آسیب بینایی با گوشت و پوستشان طعم ناخوشایند نابرابری را در آن حس می‌کنند، دنیای جذاب کتاب‌ها و سایر منابع مطالعاتی است. این درست که این سال‌ها به لطف فناوری‌ها، دسترسی ما به منابع مطالعاتی در قیاس با نسل‌های پیشین به‌مراتب آسان‌تر شده، اما هنوز دسترسی ما به این قبیل منابع آن‌قدر دشوار است که به‌صراحت بتوان از این اوضاع با نام «سوءِتغذیۀ مطالعاتی» نام برد. در این میان برخی دولت‌ها درصدد بر‌آمده‌اند تا هریک به طریقی این مشکل را حل کنند. گزارشی که در شمارۀ زمستان فصلنامۀ «اکسِس وُرلد»[2] آمده، یکی از این تجربیات ارزنده را نقل می‌کند.
این گزارش خواندنی با یادآوری روز‌های پردلهرۀ مارس ۲۰۲۰ آغاز می‌شود؛ زمانی که کووید تازه متولد شده بود و دنیا با قرنطینه و ماسک و کلید‌واژه‌هایی این‌چنین دست‌به‌گریبان بود. نویسندۀ این گزارش این‌طور حکایت می‌کند که آن روز‌ها برای نابینایان آمریکایی یادآور اتفاق دیگری هم بود و آن‌هم اینکه اولین نمونه‌‌های کتابخوان بریل برای انجام مراحل تست در اختیار هفت نفر از نابینایان قرار گرفته بود؛ ابزاری که قرار بود مشکل دسترسی نابینایان به منابع مطالعاتی بریل را تا حد زیادی برطرف کند. برای فهم آنچه در آمریکا اتفاق افتاده است، لازم است یک دهه به عقب برگردیم.
یکی از اصلی‌ترین متولیان دسترسی نابینایان به کتاب در ایالات‌متحده، مرجعی به نام «خدمات ملی کتابخانه‌ای»[3] است که به اختصار با عنوان «اِن‌اِل‌اس» از آن یاد می‌شود. در سال ۲۰۱۳م جمعی از بزرگان نابینایان به همراه کارشناسان این مرکز گرد هم آمدند و مذاکرات مفصلی را در زمینۀ چگونگی تسهیل دسترسی نابینایان به منابع مطالعاتی بریل انجام دادند. ازجمله نکاتی که در این مذاکرات بر آن تأکید شد، این بود که درست است که در حال حاضر با فراگیر‌تر شدن استفاده از نمایشگر‌های بریل این شانس برای نابینایان به وجود آمده است تا هر کتابی را که می‌خواهند به‌راحتی از اینترنت بارگیری کنند و بخوانند، اما گرانی بیش از اندازۀ این دستگاه‌ها باعث شده همگان نتوانند به آن دسترسی داشته باشند و همین هم به حقیقت محرومیت نابینایان دامن زده است. آنها معتقد بودند باید راهی پیدا کرد تا نابینایان هم بتوانند همانند بقیه با یک دستگاه کتابخوان، به کتاب‌ها دسترسی داشته باشند. نتیجۀ این مذاکراتِ تنگاتنگ این بود که پنج میلیون دلار بودجه تصویب شد تا دو تا از شرکت‌های معتبر سازندۀ نمایشگر بریل، «زومَکس»[4] و «هیومَنوِر»،[5] دست به کار ساخت یک کتابخوان بریل شوند. تاریخ مارس ۲۰۲۰ که در ابتدای این گزارش به آن اشاره شد، زمانی است که کارها به سر‌انجام رسیده و طراحی و تولید نتیجه داده است و حالا ان‌ال‌اس یک کتابخوان بریل دارد که می‌تواند آن را در اختیار نابینایان در سراسر آمریکا بگذارد.
دستگاه‌هایی که هر دو شرکت تولید کرده‌اند شامل بیست سلول بریل و یک صفحه‌کلید مبتنی بر طراحی کلید‌های ماشین پرکینز است. هر دو دستگاه به‌قدری سبک و کوچک طراحی شده‌اند که به‌سادگی می‌توان آن را در کیف یا کوله‌پشتی جا داد و همه‌جا با خود حمل کرد. هر دو از وای‌فای و بلوتوث پشتیبانی می‌کنند و شانزده گیگابایت فضا برای ذخیره‌سازی کتاب‌ها در اختیار کاربر می‌گذارند. این امکان هم فراهم است که چنانچه به هر دلیل فضای شانزده گیگابایتی پر شد، کاربر بتواند با افزودن یک کارت حافظه، دستگاه را تقویت کند. شارژ دستگاه‌ها هم از طریق شارژر تایپ سی انجام می‌شود و یک درگاه یو‌اس‌بی هم طراحی شده تا کاربران بتوانند از حافظۀ فلش هم بهره ببرند. این دستگاه‌ها می‌توانند با اتصال به اینترنت، کتاب‌های ان‌ال‌اس را روی حافظه ذخیره کنند تا کاربر بتواند به شکل برون‌خط آنها را مطالعه کند. کاربرد دستگاه‌ها به این مورد خلاصه نمی‌شود و اگر می‌خواهید درباره‌اش بیشتر بدانید، لازم است نسخۀ صوتی پیشخوان را بشنوید. آنجا به‌تفصیل توضیح داده‌ایم که ابعاد دستگاه و طراحی کلید‌هایش چگونه است و چه کار‌های دیگری هم انجام می‌دهد. این دستگاه در حال حاضر در چهل ایالت آمریکا در دسترس متقاضیان قرار گرفته است و احتمالاً به‌زودی سایر ایالت‌های باقی‌مانده هم به سطح زیر پوشش آن اضافه خواهد شد.
وضعیت دسترسی‌پذیری در ساعت‌های گوگل پیکسِل
برای مرور قابلیت‌های دسترسی در ساعت جدید گوگل، به سراغ تجربیات یک خانم یوتیوبر نابینا به نام «کَری» رفته‌ایم که کانالی را با نام «کری آن اکسِسیبیلیتی»[6] را اداره می‌کند. کری توضیح می‌دهد که گویا پارسال هم برای ساخت ویدئو به سراغ ساعت‌های پیکسل رفته بوده، اما شرایط دسترسی‌پذیری آن‌قدر ناامید‌کننده بوده است که ترجیح داده اساساً ویدئویی ضبط نکند، اما گویا این بار ماجرا فرق می‌کند. آن نسخه‌ها گویا از نظر اشاره‌ها و حتی امکانات درشت‌نمایی در فقر مطلق به سر می‌برده‌اند، اما این نسخه با بهبود قابل‌توجهی مواجه است.
پیکسل۲ امکانی را فراهم کرده تا کاربران در هنگام راه‌اندازی، سه بار دکمۀ کناری ساعت را بفشارند تا از همان ابتدای کار تاک‌بک برایشان فعال شود. همچنین انبوهی از اشاره‌ها هم در اختیار کاربران قرار گرفته است تا بتوانند ساعت را کنترل کنند، مثلاً اینکه می‌توانند دو بار با دو انگشت ضربه بزنند تا وارد صفحۀ تماس‌ها بشوند؛ به‌علاوه کاربران می‌توانند برای پاسخ یا پایان دادن به مکالمه، دو انگشت را دو بار روی صفحه بزنند و ضربۀ دوم را نگه‌دارند. این کار در شرایط خارج از مکالمه به قطع و وصل پخش پرونده‌های چند‌رسانه‌ای خواهد انجامید. نکتۀ دیگر دربارۀ تاک‌بکِ ساعت این است که با توجه به کوچک بودن صفحه، کاربر فقط می‌تواند از اشاره‌های یک و دو انگشتی استفاده کند؛ به‌همین‌خاطر از حرکات کشیدن انگشت هم در موقعیت‌های مختلف استفاده شده است، مثلاً می‌توانید با کشیدن یک انگشت به سمت پایین و سپس راست، وارد تنظیمات صفحه‌خوان شوید و اگر پایین و سپس چپ را رسم کنید، دکمۀ بازگشت زده خواهد شد.
دربارۀ وضعیت دسترسی‌پذیری ساعت‌های گوگل در نسخۀ صوتی با جزئیات صحبت کرده‌ایم. آنجا علاوه بر تاک‌بک، به تشریح اوضاع درشت‌نمایی هم پرداخته‌ایم. اگر می‌خواهید نسخۀ صوتی را دریافت کنید، می‌توانید آن را ذیل همین نوشته در وبگاه نسل مانا یا کانال‌ها و صفحات ما در پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی پیدا کنید.
[1] Mathkicker
[2] Access World
[3] National Library Service
[4] Zoomax
[5] Humanware
[6] Carie on Accessibility
