پرورش تفکر انتقادی در افراد با آسیب بینایی

در جامعه امروز، افراد با آسیب بینایی مشکلات زیادی را تجربه می‌کنند که بسیاری از آنها مستقیماً ناشی از شرایط جسمی این گروه نیست؛ بلکه ناشی از محدودیت‌هایی است که ساختار‌های اجتماعی بر آنان تحمیل کرده است. انتظار می‌رود این افراد در جهت رفع این چالش‌ها و تبعیض‌های موجود، به شناسایی مشکلات و یافتن راهکار‌های مناسب برای مطالبه حقوق و رفع موانع بپردازند؛ اما در بسیاری از موارد آنها در قبال مسائلشان منفعلانه عمل می‌کنند و در خصوص حقوق پایمال‌شده، سکوت پیش می‌گیرند. ریشه‌یابی این امر از موضوع بحث ما خارج است؛ اما یکی از عوامل انفعال هر فرد یا گروه را می‌توان در عدم پرورش تفکر انتقادی جست‌وجو کرد.

تفکر انتقادی یکی از مهارت‌های دهگانه زندگی است که سازمان بهداشت جهانی (WHO) بر فراگیری آن تاکید دارد. با توجه به آنچه گفته شد، فراگیری این مهارت در افراد با آسیب بینایی می‌تواند تأثیر شایانی بر زندگی آنان بگذارد. متأسفانه در نظام آموزش و پرورش کشور ما، نه‌تنها به پرورش این مهارت توجهی نشده؛ بلکه اندک توانایی هر فرد در این زمینه نیز سرکوب می‌شود. آموزش تخصصی تفکر انتقادی به دست معلمان معمولی امکان‌پذیر نیست و نیازمند مدرسان متخصص این حوزه است. در این نوشته ابتدا به ارائه تعریفی از تفکر انتقادی می‌پردازیم و هرچند آموزش مهارت از توان این نوشته خارج است، در ادامه راهکار‌هایی را برای استفاده از آن در حل مسئله برای افراد با آسیب بینایی پیشنهاد خواهیم کرد.

تفکر انتقادی چیست؟

تعاریف مختلفی از تفکر انتقادی وجود دارد؛ زیرا مفهومی چند‌بعدی است. در اینجا تعریف جان دیویی را که از وی به عنوان پدر تفکر انتقادی مدرن یاد می‌شود، نقل می‌کنیم: «بررسی فعال، پایدار و دقیق یک باور یا صورتی مفروض از دانش در پرتو زمینه‌های پشتیبان و نتایج بعدی آن.» منظور از فعال بودن این است که ایده‌ها و اطلاعات از کس دیگری گرفته نشده باشد (که به آن پردازش منفعل می‌گوییم)، در عوض، فرد باید خودش بیندیشد، سؤال مطرح کند و به جمع‌آوری اطلاعات بپردازد. منظور از پایداری و دقیق بودن این است که بدون فکر کردن دربارۀ چیزی به نتیجه‌گیری ناگهانی نپردازیم.

یک استراتژی ساختار‌یافته برای استفاده از تفکر انتقادی در حل مسئله

مشکل را شناسایی کنید.

اولین مسئله این است که مشخص شود آیا مشکلی وجود دارد یا نه. گاهی اوقات وقتی به موضوع پیش رو فکر کنیم، ممکن است به این نتیجه برسیم که اصلاً مشکلی وجود ندارد و صرفاً یک کج‌فهمی در کار است. اگر این‌طور است که هیچ؛ در غیر‌این‌صورت، با بررسی اطلاعات مربوط دقیقاً مشخص کنید که مشکل چیست. گاهی تقسیم کردن مشکل به بخش‌های کوچکتر و قابل کنترل می‌تواند به شناسایی جزئیات بیشتر در مورد اصل مشکل و سردرگم نشدن شما کمک کند.

مشکل را تحلیل کنید.

از زوایای مختلف به آن نگاه کنید. هنگامی‌که مشکل شناسایی شد، برای تجزیه و تحلیل از منظر‌های مختلف به آن بنگرید. آیا قابل حل است؟ آیا به تنهایی از پس آن بر می‌آیید یا نیاز به کمک دیگران دارید؟ گاهی اوقات با نگاه کردن به یک مشکل از زوایای مختلف، می‌توان آن را واضح‌تر دید. هرگونه سوگیری یا دیدگاه محدودی را که نیاز به گسترش دارد، پیدا کنید و در نظر بگیرید. تفکر انتقادی در مورد کنجکاوی، انعطاف‌پذیری و حفظ ذهن باز است؛ لذا شواهد، توضیحات و یافته‌های جدید را بپذیرید.

از راه بارش فکری چندین راهکار ارائه دهید.

مشکلات را می‌توان به روش‌های مختلفی حل کرد. با استفاده از بارش فکری، فهرستی از چندین راه‌حل ممکن تهیه کنید. هر چیزی که به ذهنتان می‌رسد را در فهرست بگذارید و سپس فهرست را مرور و آن را به بهترین گزینه‌های ممکن محدود کنید. داشتن چندین گزینه قابل اجرا منجر به دستیابی به بهترین نتایج می‌شود. به‌جای احساسات، به عقل تکیه کنید. گاهی اندکی استراحت ذهنی و بازگشت مجدد به مشکل می‌تواند به یافتن راهکار‌های بهتر کمک کند.

از راهکار‌های موجود مناسب‌ترین را انتخاب کنید.

فهرست راه‌حل‌های ممکن را مرور کنید. موقعیت‌های مختلف، راه‌حل‌های متفاوتی را می‌طلبد. آنچه در یک موقعیت کار می‌کند، ممکن است برای موقعیت مشابه مناسب نباشد. برای تعیین اینکه کدام راه‌حل، مشکل را بهتر برطرف می‌کند، زمان بگذارید. یک راه‌حل همه مشکلات را حل نمی‌کند. از قضاوت‌های عجولانه بپرهیزید و در صورت لزوم اطلاعات را مجدداً ارزیابی کنید. مزایا و معایب هر راه‌حل را بررسی کنید و اینکه هر کدام چه پیامد‌هایی می‌تواند داشته ‌باشد.

اقدام کنید. یک راه‌حل را اجرا کنید.

هر مشکلی راه‌حلی دارد؛ حتی اگر این باشد که شرایط را بپذیریم و ادامه دهیم. به این بیندیشید که چگونه می‌توان راهکار را بهبود داد. به‌جای اینکه به مشکلات به‌عنوان موانع غیر‌قابل‌عبور نگاه کنید، آنها را فرصتی برای تقویت تفکر انتقادی و مهارت‌های حل مسئله در نظر بگیرید. حل شدن هر مشکل اعتماد‌به‌نفس و عزت نفس را افزایش می‌دهد. مهارت خود‌سازماندهی به فرد با آسیب بینایی کنترل بیشتری در انتخاب‌ها و زندگی می‌دهد. این مهارت اضطراب فرد را کاهش و توانایی او را در استفاده از مهارت‌هایی چون جهت‌یابی و تحرک بهبود می‌دهد.

استراتژی‌هایی برای بهبود تفکر انتقادی

طراحی اهداف بلندمدت

برنامه‌ریزی برای آینده و نگاه به آن برای همه مهم است. این مهارتی است که می‌تواند در مردم تشویق و آموخته شود.

تحلیل

توانایی تجزیه و تحلیل گزینه‌ها، خطرات و نظرات، در آینده در بسیاری از موقعیت‌ها کمک خواهد کرد. این مهارت را می‌توان با ارائه یک موقعیت مرتبط و درخواست برای تجزیه و تحلیل و مقایسه گزینه‌های مختلف تمرین کرد.

پیش‌بینی پیامد‌ها

افراد همچنین باید از پیامد‌های تصمیمات آگاهی داشته باشند. این مهارت در زندگی روزمره بسیار کار‌آمد است.

طرح سؤالاتی که نمی‌توان با یک بله یا نه ساده به آنها پاسخ داد

لحظه‌ای به سؤالاتی که مطرح می‌شوند فکر کنید. آیا پاسخ آنها فقط یک بله یا خیر ساده است؟ نحوه پرسش‌گری‌تان را تغییر دهید. به‌جای اینکه بپرسید «آیا آسمان آبی است؟»، بهتر است بپرسید «چرا آسمان آبی است؟». ایجاد تغییر کوچکی در سؤال آن را از پرسشی ساده به پرسشی که باید دربارۀ آن فکر کرد تبدیل می‌کند.

مرتبط کردن سؤالات به رویداد‌های واقعی زندگی

زندگی در هر مرحله فرصت‌هایی برای تفکر انتقادی فراهم می‌کند. شنیدن اخبار بعد‌از‌ظهر، خواندن روزنامه یا حتی تعامل با افرادی که در یک مرکز خرید تردد می‌کنند، فرصت زیادی برای طرح سؤالات و بحث‌های آزاد فراهم می‌کند. پرسش‌هایی مانند «به نظر شما آن شخص به چه فکر می‌کند؟» یا «اگر شما جای او بودید چه می‌کردید» یا «این کار چه سودی برای او دارد؟» یا «آن موقعیت چه پیامد‌هایی می‌تواند داشته ‌باشد؟».

پرسش‌هایی از این دست تفکر شما را عمیق‌تر می‌کند و نیز باعث می‌شود که به این بیندیشید که اگر در موقعیت خاصی قرار بگیرید، چگونه عمل می‌کنید.

یادگیری چگونگی مرتب کردن اطلاعات

بخش بزرگی از تفکر انتقادی دانستن چگونگی تشریح اطلاعات گسترده است. شما باید بدانید که چه اطلاعاتی برای شکل دادن به دیدگاهتان حیاتی‌اند و کدام اطلاعات اضافه‌اند. شما باید بدانید که چگونه اطلاعاتی که به شما داده شده را بخوانید و حقایق مفید و مرتبط با موضوع خود را بیابید.

اگر معلم دانش‌آموزان با آسیب بینایی هستید

دانش‌آموزان ممکن است تصور نادرستی از آنچه می‌خوانند در ذهن داشته باشند. اگر متوجه شدید که خط فکری آنها غیر‌واقعی است، با آنان در این مورد گفت‌وگو کنید. وقتی به دانش‌آموزان اطلاعاتی می‌دهید که آن را نمی‌دانستند یا در مورد اشتباه بودن فرض‌هایشان توضیح می‌دهید، با این کار افق دید و دانش آنها را گسترش می‌دهید؛ بنابراین هرگز چنین فرصتی را از دست ندهید.

روایت داستان‌های مناسب یا استفاده از اتفاقات چالش‌بر‌انگیز روزمره می‌توانند خوراک مناسبی را برای شکل‌گیری بحث و گفت‌وگو به‌منظور تقویت تفکر انتقادی فراهم کنند؛ لذا می‌توانید در کلاس‌هایتان از این ابزار‌ها استفاده کنید.

منبع: وبسایت مدرسه ایالتی واشینگتن برای نابینایان