نقش محوری آموزگاران کودکان آسیب‌دیدۀ بینایی در آموزش‌وپرورش امروز
زهرا همت؛ روان‌شناس و آموزگار آموزش‌وپرورش استثنایی شهر تهران
در ماهی که گذشت هفتۀ بزرگداشت مقام معلم را گذراندیم که مانند همیشه فقط با فانتزی‌ها و تبریک گفتن و هدیه‌دادن و هدیه‌گرفتن و کارت‌پستال‌های دیجیتال سپری شد. انتظار می‌رفت مباحث مهم‌تری در این مناسبت مطرح شود. از جمله اینکه به‌هیچ‌عنوان به نقش و جایگاه معلم در رشد و آموزش و یادگیری دانش‌آموزان (چه دانش‌آموزان آسیب‌دیدۀ بینایی و چه دانش‌آموزان فاقد آسیب بینایی) پرداخته نشد و هنوز معلمان در نظر افراد جامعه، همان خانم‌ها و آقایانی هستند که سخنرانی می‌کنند و درس می‌دهند و امتحان می‌گیرند و دانش‌آموزان هم فقط کتاب می‌خوانند و امتحان می‌دهند و نمره می‌گیرند؛ اما در نظریه‌های یاددهی و یادگیری نوین، معلم نقش فعال‌تری دارد و آموزش نیز گسترۀ وسیع‌تری از مسائل آموزشی و تربیتی را در بر می‌گیرد که این نقش جدید باید به عموم افراد جامعه شناسانده شود. از سویی با مطرح‌شدن طرح آموزش یکپارچه و فراگیر و حضور دانش‌آموزان آسیب‌دیدۀ بینایی در مدارس پذیرا و در کنار دانش‌آموزان فاقد آسیب بینایی، آموزش این کودکان از انحصار آموزش‌وپرورش استثنایی و مدارس ویژه خارج شد و با رواج روزافزون ثبت‌نام دانش‌آموزان در مدارس عادی، اهمیت انجام کار گروهی و همکاری گروه آموزشی مدرسه و معلمان ویژۀ افراد با آسیب بینایی، در بهبود کیفیت آموزش‌وپرورش دانش‌آموزان آسیب‌دیدۀ بینایی، مشخص می‌شود.
در ابتدا باید مشخص کنیم که آموزگاران ویژۀ افراد با آسیب بینایی چه کسانی هستند و چه آموزش‌هایی دیده و چه تخصص‌هایی دارند و در ادامه به معرفی نقش و وظایف معلم کلاس در آموزش این دانش‌آموزان بپردازیم.
آموزگاران ویژۀ کودکان آسیب‌دیدۀ بینایی، افرادی هستند که علاوه بر دارابودن مهارت‌های عمومی معلمی، در زمینۀ برخورد با نیازهای خاص آموزشی کودکان با آسیب بینایی، مطالعه و با گذراندن دوره‌های آموزشی متنوع، کسب تجربه کرده‌اند. آموزگاران افراد آسیب‌دیدۀ بینایی، نقش مهم و محوری در گروه آموزشی کودک با آسیب بینایی دارد. این آموزگاران، در زمینۀ آثار آسیب بینایی بر رشد و آموزش و یادگیری کودکان با آسیب بینایی، دانش و تجربه دارند؛ به‌علاوه با راهکارها و ترفندها و ابزارهایی که می‌تواند به کودک آسیب‌دیدۀ بینایی برای یادگیری، مشارکت در فعالیت‌های آموزشی و انجام امور روزمرۀ زندگی کمک کند، آشنا هستند؛ بنابراین همکاری آموزگار ویژۀ کودکان آسیب‌دیدۀ بینایی با آموزگار کلاس درس و گروه آموزشی مدرسه در جهت فراهم‌نمودن شرایط مطلوب آموزش این کودکان، ضروری است و نمی‌توان از معلم کلاس مدرسه انتظار داشت که تمام نیازهای آموزشی و پرورشی دانش‌آموز آسیب‌دیدۀ بینایی را برطرف کند و آموزگار کودکان با آسیب بینایی باید برنامۀ روزانه برای کار با این دانش‌آموزان تنظیم کند و با گروه آموزشی که شامل آموزگار کلاس درس و سایر عوامل مدرسه و خانوادۀ دانش‌آموز است، همراهی کند.
اهداف آموزشی، مداخلات و برنامه‌ها و فعالیت‌های آموزگار ویژۀ کودکان آسیب‌دیدۀ بینایی با درنظرگرفتن شرایط سنی و نیازهای آموزشی ویژۀ هر کودک، متفاوت است. باتوجه‌به این موارد و مقررات مدرسۀ محل تحصیل هر کودک، آموزگاران کودکان با آسیب بینایی ممکن است در تمامی یا برخی موارد زیر فعالیت کنند:
* آموزش مهارت‌های خاصی که کودکان باتوجه‌به شرایط ناشی از آسیب بینایی، باید یاد بگیرند. به‌طورکلی این مهارت‌ها راهکارهای سازگاری با آسیب بینایی را در بر می‌گیرد. برای مثال این مهارت‌ها شامل: یادگیری خواندن و نوشتن به خط بریل، استفاده از وسایل کمک بینایی و درشت‌نمایی و خواندن و نوشتن با حروف درشت، مهارت انجام امور روزمرۀ زندگی و استقلال می‌شود.
* مشاهده رفتار و روند یادگیری کودک و جمع‌آوری مستندات جهت برنامه‌ریزی آموزش و اصلاح و بهبود این برنامه.
* کار با خانواده‌های دانش‌آموزان در زمینه‌های گوناگون مانند مهارت‌هایی که باید به فرزندشان بیاموزند؛ چیدمان منزل به شیوۀ مناسب برای کودک با آسیب بینایی؛ مشارکت‌دادن کودک آسیب‌دیدۀ بینایی در انجام امور منزل و مواردی ازاین‌دست.
* ارجاع کودک به متخصصین برای دریافت سایر خدماتی که ممکن است یک کودک با آسیب بینایی نیاز داشته باشد. مانند آموزش جهت‌یابی و حرکت و بینایی‌سنجی و دریافت خدمات کلینیکی تخصصی کم‌بینایی.
* ملاقات با آموزگار کلاس درس و سایر اعضای گروه آموزشی و اعضای خانوادۀ دانش‌آموز آسیب‌دیدۀ بینایی در جهت مشورت و بهبودبخشیدن برنامه‌های آموزشی کودک در کلاس درس و سایر فعالیت‌های مدرسه و زندگی روزمرۀ دانش‌آموز.
* فراهم نمودن منابع مطالعاتی و آزمون‌ها در قالب‌های دسترس‌پذیر مانند کتاب‌ها و جزوات و آزمون‌ها به‌صورت بریل، الکترونیکی یا صوتی؛ متناسب با شرایط و نیازها و توانایی‌های هر دانش‌آموز.
* بررسی دسترس‌پذیری و ایمنی کلاس درس و سایر محیط‌های آموزشی باتوجه‌به استانداردهای محیط مناسب تردد افراد آسیب‌دیدۀ بینایی و هم‌فکری با سایر اعضای گروه آموزشی برای لحاظ‌کردن این استانداردها در طراحی و چیدمان محیط کلاس و مدرسه.
* ارائۀ مشاوره و آموزش فن‌های مفید آموزشی کودکان آسیب‌دیدۀ بینایی به آموزگار کلاس درس و سایر اعضای گروه آموزشی در جهت افزایش اثربخشی آموزش دانش‌آموز آسیب‌دیدۀ بینایی.
آموزگاران ویژۀ افراد آسیب‌دیدۀ بینایی که به آن‌ها معلم رابط یا تلفیقی هم گفته می‌شود؛ معمولاً در دو یا چند مدرسه در یک منطقه کار می‌کنند؛ بنابراین برای هر دانش‌آموز دو یا سه جلسۀ آموزشی هفتگی برنامه‌ریزی می‌کنند. آن‌ها ضمن کار با دانش‌آموز در بیرون از کلاس درس، فعالیت و روند پیشرفت یادگیری او را به معلم کلاس گزارش می‌کنند و باتوجه‌به نیازهای خاص هر دانش‌آموز، ضمن مشورت با معلم کلاس و سایر اعضای گروه آموزشی، برنامۀ آموزش و یادگیری کودک را می‌نویسند. معلم کلاس معمولاً از نیازهای ویژه و شیوه‌های خاص آموزش کودکان با آسیب بینایی آگاه نیست و ارائۀ مشورت و آشناکردن معلم کلاس با نیازهای خاص، روش‌های آموزش و ابزارهای آموزشی کودکان آسیب‌دیدۀ بینایی، برعهدۀ آموزگار ویژۀ افراد با آسیب بینایی است.
مسئولیت‌های آموزگار کلاس درس در مقابل دانش‌آموز آسیب‌دیدۀ بینایی به این شرح است:
* آموزش سرفصل‌های درسی، ارزیابی عملکرد دانش‌آموز و نمره‌گذاری و آموزش و ارزیابی رعایت نظم و انضباط در میان تمام دانش‌آموزان کلاس.
* همکاری با آموزشگاه ویژۀ آسیب‌دیدگان بینایی در تهیۀ منابع مطالعاتی و ابزارهای آموزشی در جهت غنی‌سازی محیط یادگیری و کمک به بهبود روند آموزش و یادگیری دانش‌آموز با آسیب بینایی.
* ملاقات و مشاورۀ منظم با آموزگار ویژۀ کودکان آسیب‌دیدۀ بینایی در خصوص روند پیشرفت دانش‌آموز با آسیب بینایی در زمینه‌های درسی و اخلاقی و اجتماعی و برنامه‌ریزی و اصلاح و به‌روزرسانی برنامه‌های آموزشی و پرورشی دانش‌آموز آسیب‌دیدۀ بینایی.
* فراهم‌کردن کلاسی امن و آرام برای تمام دانش‌آموزان و همچنین دانش‌آموز آسیب‌دیدۀ بینایی.
معلم ویژۀ افراد آسیب‌دیدۀ بینایی باید با همکاری آموزگار کلاس، برنامۀ آموزشی عمومی مدرسه را برای دانش‌آموز آسیب‌دیدۀ بینایی دسترس‌پذیر کند و منابع مطالعاتی و ابزارهای آموزشی را در قالب مناسب و دسترس‌پذیر برای دانش‌آموزان با نیازهای ویژۀ بینایی فراهم کند تا این دانش‌آموزان هم بتوانند به‌طور برابر و در کنار سایر همسالانشان از آموزش بهره‌مند شوند. برای مثال در مبحث خسوف و کسوف در درس علوم‌تجربی، معلم کلاس از ماکت استفاده می‌کند و موقعیت خورشید و ماه و سیارات و حرکت آن‌ها را با لمس‌کردن به دانش‌آموز نشان می‌دهد و این در حالی است که برای آموزش این مطلب به دانش‌آموزان فاقد آسیب بینایی از تصویر استفاده می‌شود. در سایر دروس نیز معلم کلاس با کمک معلم ویژۀ دانش‌آموزان آسیب‌دیدۀ بینایی، به فراخور موضوع، ابزارهای دسترس‌پذیر مانند ماکت‌ها، تصاویر سه‌بُعدی و برجسته و… فراهم می‌کند.
باتوجه‌به موارد گفته شده، مشخص می‌شود که معلم کلاس و معلم ویژۀ افراد آسیب‌دیدۀ بینایی باید ارتباط و همکاری تنگاتنگی در مسیر فراهم‌کردن آموزش مناسب و مفید برای دانش‌آموزان با آسیب بینایی با یکدیگر داشته باشند. امیدواریم معلمان عزیز، موارد مطرح‌شده را در ارتباط با آموزش‌وپرورش کودکان آسیب‌دیدۀ بینایی در نظر بگیرند و آموزش درخور و مفیدی برای این دانش‌آموزان فراهم کنند.
