آواز چرخ دنده‌ها در بستر سکون (آشنایی با وسایل غیر‌الکترونیکی توانبخشی افراد نابینا و کم‌بینا)
مسعود طاهریان، مددکار مؤسسه حمایت از بیماران چشمی آرپی
مقدمه
امروزه لوازم متنوعی وجود دارد که به افراد نابینا و کم‌بینا کمک می‌کند تا کیفیت زندگی خود را بهبود ببخشند و کار‌هایشان را مستقل و راحت انجام دهند. وسایل توانبخشی[1] غیر‌الکترونیکی[2] دسته‌ای از این سخت‌افزار‌ها هستند که ابزاری ساده یا مکانیکی محسوب می‌شوند و به تنهایی مورد استفاده قرار می‌گیرند. آنها مدار الکترونیکی ندارند و به برق یا باتری وابسته نیستند. مؤسسات و انجمن‌های مردم‌نهاد و سازمان بهزیستی بر اساس ضوابط قانونی و توان مالی‌شان، تسهیلات و خدماتی در اختیار افراد نابینا و کم‌بینا قرار می‌دهند تا بتوانند برخی از این وسایل توانبخشی را برای خود تهیه کنند یا گاهی اوقات امکان استفاده کردن از آنها را در زمان و فضای مشخصی فراهم می‌کنند. در ادامه انواع این سخت‌افزار‌ها معرفی می‌شود. برای آشنایی بیشتر با مفهوم توانبخشی و نقش تجهیزات کمکی در زندگی افراد با آسیب بینایی، می‌توان به مقاله «معلولیت و دغدغه عدالت اجتماعی در توزیع لوازم و تجهیزات توانبخشی» از مجله نسل مانا مراجعه کرد.
عینک طبی و فیلتر رنگی نور
افرادی که میزان بینایی‌شان بین هفت‌دهم تا سه‌دهم است، کم‌بینا محسوب می‌شوند و می‌توانند برای بهبود دید خود از انواع وسایل کمک‌بینایی استفاده کنند. اولین وسیله کمکی، عینک طبی است که عدسی‌هایش شعاع‌های نور عبور‌یافته را به هم نزدیک یا از هم دور می‌سازد (عینک واگرا یا همگرا) یا برای محافظت از چشم مانع عبور پرتوی مضر نور می‌شود (عینک آفتابی).
عینک طبی بیشتر برای اصلاح دید در عیوب انکساری چشم به‌کار می‌رود. نوع خاصی از عینک طبی وجود دارد که به عینک تلسکوپی معروف است. در این عینک امکان نصب دو عدسی برای هر چشم وجود دارد که مشابه لنز دوربین می‌توانند از یکدیگر دور یا به هم نزدیک شوند و بدون نیاز به تعویض عینک، به طور همزمان به افراد کم‌بینا در دیدن اشیای مختلف در فواصل دور و نزدیک کمک می‌کند. همچنین اخیراً فرضیه پژوهشی جدیدی مطرح شده است که فیلتر کردن بخشی از طیف رنگی نور، می‌تواند دید برخی از بیماران چشمی را بهبود ببخشد که رد یا تأیید این فرضیه نیاز به بررسی علمی بیشتر دارد. افراد کم‌بینا برای تشخیص ضرورت و انتخاب مناسب عینک طبی و فیلتر نوری باید به چشم‌پزشک و بینایی‌سنج مراجعه کنند.
ذره‌بین
انواع مختلفی از ذره‌بین وجود دارد که افراد کم‌بینا با توجه به نیاز و شرایطشان می‌توانند از آن برای دیدن اشیا، تصاویر و نوشته‌های ریز استفاده کنند. ذره‌بین معمولی تنها یک عدسی همگرا و یک دسته دارد. ذره‌بین کروی، شکل نیم‌کره دارد که قسمت تخت آن بر روی کاغذ قرار می‌گیرد و برای درشت کردن نوشته‌ها استفاده می‌شود. ذره‌بین تخت در بزرگ کردن نوشته‌های چاپی مورد استفاده قرار می‌گیرد که به اندازه برگه A4 است و افراد کم‌بینا آن را روی کتاب و دفتر می‌گذارند. ذره‌بین جیبی قابلیت تا شدن دارد که می‌توان آن را در محفظه‌ای که در دسته طراحی شده است، بدون آسیب جا‌به‌جا کرد. ذره‌بین رومیزی هم یک پایه دارد که پیدا کردن فاصله کانونی و نگه‌داشتنش راحت‌تر است. برای تهیه ذره‌بین لازم است افراد با چشم‌پزشک و بینایی‌سنج مشورت کنند.
عصای سفید
میزان دید افراد نابینا کم‌تر از سه‌دهم است و برای رفت‌و‌آمد ایمن محیطی می‌توانند از عصای 
سفید استفاده کنند؛ به‌این‌صورت که با تکان دادن عصا موانع جلوی پایشان را تشخیص می‌دهند و از برخورد با آنها پرهیز می‌کنند. همچنین در این روز‌ها عصای سفید به یک نماد اجتماعی برای شناخت افراد دارای آسیب بینایی تبدیل شده است. افراد نابینا می‌توانند این عصا را با سه جنس کائوچویی، آلومینیومی و کربن و همچنین به شکل تاشو یا یک‌تکه تهیه کنند. استفاده اصولی از عصای سفید نیاز به فراگیری مهارت‌های جهت‌یابی و حرکت دارد که مؤسسه حمایت از بیماران چشمی آرپی ویدیوی آموزشی این مهارت‌ها را تهیه و منتشر کرده است.
لوازم حساب و نوشت‌افزار
افراد نابینا برای نوشتن مطالب و حساب کردن به وسایل خاص نیاز دارند؛ چراکه نمی‌توانند از اشیای بصری استفاده کنند. لوح حساب، اولین ابزاری است که شکلی مشبک دارد که با کمک آن افراد نابینا می‌توانند اعمال ریاضی را انجام دهند. هر خانه آن یک ستاره هشت‌پر است و این حساب‌افزار دارای دو نوع مهره چهار‌گوش می‌باشد: یک نوع عددی و یک نوع جبری که دارای سر و انتهای متفاوت هستند. اگر این دو نوع مهره چهار‌گوش، با زاویه 45 درجه در خانه‌های هشت‌گوش لوح حساب گردش کند، اعداد و علائم مختلفی را پدید می‌آورد. لوح جبر ابزار دیگری است که صفحه‌ای با حفره‌های چهار‌گوش و مهره‌های تاس‌مانند دارد. روی هر شش سطح مهره‌ها، علائم و اعداد با خط بریل نوشته شده است و در حل مسائل ریاضی با چرخاندن مهره‌ها و قرار دادن آنها در حفره‌های صفحه، مورد استفاده قرار می‌گیرد. متر، خط‌کش و نقاله برجسته هم ابزار‌هایی هستند که اعداد با خطوط بریل روی‌شان نوشته شده است یا در آنها نقطه‌های مختلف به صورت لمسی مشخص هستند.
لوح و قلم سبک‌ترین و کوچک‌ترین نوشت‌افزار افراد نابیناست. لوح، صفحه‌ای پلاستیکی و تاشو است که در اندازه‌های مختلف وجود دارد. باید کاغذ را بین دو بخش تخت و شبکه‌دار لوح قرار داد و حروف بریل را روی کاغذ با قلم که شبیه به سوزن درفش است، سوراخ کرد. همچنین ماشین تحریر بریل دستگاه مکانیکی قابل‌حملی است که افراد نابینا می‌توانند در آن کاغذ بگذارند و کلیۀ حروف الفبا، اعداد و علائم ریاضی را روی آن سوراخ کنند. این دستگاه شش کلید دارد که هر یک به سوزنی مکانیکی متصل هستند. اگر آنها فشار داده شوند، نقطه بریل مربوط بر روی کاغذ سوراخ می‌شود. در این دستگاه یک کلید برای برگشت قلم، یک کلید برای بالا رفتن کاغذ و یک کلید هم برای فاصله انداختن وجود دارد.
لوازم بازی
امروزه بازی‌های مختلفی برای افراد نابینا مناسب‌سازی شده‌اند. شطرنج افراد نابینا ویژگی‌های خاصی دارد. مثلاً روی سر مهره‌های سیاه دگمه‌ای وجود دارد که روی مهره‌های سفید نیست. خانه‌های سیاه صفحه آن بالا‌تر از خانه‌های سفید است و در هر خانه سوراخی وجود دارد که مهره در آن محکم می‌شود تا با لمس از جایش خارج نشود. در تخته نرد افراد نابینا، مهره‌های سیاه و سفید با بودن و نبودن یک حفره یا برجستگی، قابل تشخیص هستند و ردیف‌های بازی با استفاده از شیارهای برجسته مشخص می‌شوند. نقطه‌های تاس بازی هم در هر وجه برجسته هستند و گاهی اوقات زنگوله‌ای در دل آن گذاشته شده است. افراد نابینا در منچ مناسب‌سازی‌شده، رنگ را از طریق حس لامسه می‌فهمند. در این بازی هر مهره و خانه رنگی تعداد مشخصی حلقه و نقطه برجسته دارد. مهره‌ها پایه‌دار هستند، یعنی به صفحه متصل می‌شوند تا با برخورد چیزی جا‌به‌جا نشوند. مسیر بازی روی صفحه با فلش‌های برجسته مشخص شده است. تاس هم سوراخ‌هایی دارد که عدد‌هایش را می‌توان با کمک لمس شناسایی کرد. مهره‌های مارپله افراد نابینا پایه‌دار هستند و در سوراخ‌های صفحه فرو می‌روند. می‌توان رنگ مهره‌ها را با لمس تعداد حلقه‌های برجسته تشخیص داد. شماره هر خانه صفحه از یک تا صد، با خط بریل نوشته شده است. مار‌ها و نردبان‌های بازی برجسته هستند و عدد‌های تاس را هم می‌توان لمس کرد. به‌همین‌شکل رنگ مهره‌های دوز و عدد مهره‌های دومینو مناسب‌سازی‌شده هم برجسته هستند. همچنین در پاسور مخصوص، نوع و عدد هر ورق به خط بریل نوشته شده است که افراد نابینا می‌توانند این نوشته‌ها را بخوانند. علاوه‌بر این در‌حال‌حاضر توپ سه بازی گلبال، فوتبال و شودان برای افراد نابینا مناسب‌سازی شده است. یعنی در درون آنها زنگوله‌هایی گذاشته شده است و با حرکت آنها صدا تولید می‌شود. برای آشنایی با ورزش‌کردن افراد نابینا و کم‌بینا می‌توان به یکی از مقالات مجله نسل مانا که با همین عنوان منتشر شده است، مراجعه کرد.
لوازم غیر‌برقی آشپزخانه
تنها ابزار اختصاصی افراد نابینا در فضای آشپزخانه، دستگاه مایع‌سنج است که به لبه ظرف وصل می‌شود. وقتی این افراد می‌خواهند مایعی را در ظرفی بریزند، این وسیله قبل از این که مایع از ظرف سر‌ریز شود، هشدار صوتی می‌دهد. علاوه‌بر‌این، لوازم عمومی دیگری وجود دارد که مخصوص افراد نابینا نیست ولی فرایند آشپزی را برای آنها ساده و ایمن می‌کند. اولین وسیله عمومی پوست‌کن دستی است که می‌توان با کمک آن مواد غذایی مانند سیبزمینی و بادمجان را منظم پوست کرد. ماهی‌تابه دو‌طرفه هم وسیله غیر برقی دیگری است که پشت‌و‌رو‌کردن مواد سرخ‌کردنی را راحت می‌کند.
سخن آخر
لوازم توانبخشی افراد نابینا و کم‌بینا تنها محدود به موارد بالا نیستند. دسته دیگر مربوط به تجهیزات الکترونیکی[1] و فناوری اطلاعات[2] است که در قسمت بعدی «زندگی با چشمان بسته» به آنها پرداخته خواهد شد.
***
… .
کمربند پلک‌هایم را نبسته‌ام
اما
در این جادۀ صعب‌العبور
حتی دست‌اندازهای انتظار هم
چرخ‌دنده‌های امید مرا نمی‌شکند
… .
(برشی از شعر جاده‌های بی‌عبور از فاطمه لشکری)
[1] .electronic
[2] .Information Technology
[1] .rehabilitation
[2]. Non-electronic
