چشمه‌ای در دل سنگی کوهستان (چگونگی دسترسی افراد کم‌بینا و نابینا به منابع مطالعاتی)
مسعود طاهریان: مددکار مؤسسه حمایت از بیماران چشمی آرپی
مسعود طاهریان: مددکار مؤسسه حمایت از بیماران چشمی آرپی
مقدمه
برای بسیاری از اعضای بینای جامعه سؤال است که افراد نابینا و کم‌بینا چطور می‌توانند کتاب بخوانند، حتی برخی از افراد با آسیب بینایی هم درست نمی‌دانند چه راه‌هایی برای رفع نیازهای مطالعاتی‌شان وجود دارد. در ادامه راه‌های مختلف دسترسی افراد نابینا و کم‌بینا به انواع منابع مطالعاتی، معرفی می‌شود؛ چراکه امروزه بیش‌از‌پیش با پیشرفت فناوری و امکانات، مطالب قابل‌استفادۀ گسترده‌ای برای افراد با آسیب بینایی در دسترس هستند. در این راستا گروه خدمات کتابداری برای کودکان نابینا و کم‌بینای شورای کتاب کودک، یک فیلم آموزشی آماده کرده است که مشاهدۀ آن برای کسب اطلاعات بیشتر، خالی از فایده نیست.
مراکز ارائه‌دهندۀ خدمات کتابداری
کتابخانه‌ها و مؤسسه‌هایی هستند که متناسب با امکانات، تجهیزات، قدرت مالی و نیروی انسانی خود، خدمات کتابداری متنوعی به افراد نابینا و کم‌بینا ارائه می‌دهند؛ برای مثال این اشخاص می‌توانند با مراجعه به تعدادی از این مراکز درخواست بدهند تا جزوه یا کتاب مورد‌نیازشان ضبط یا اینکه متون کاغذی و بینایی مورد‌نظرشان اسکن و با چاپگر برجسته به خط بریل یا با چاپگر جوهر‌افشان با خطوط درشت بینایی چاپ شود. برخی از این مراکز هم نقش واسطه‌ای دارند و انواع منابع تولیدشده در سایر مراکز را آرشیو می‌کنند و افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند بعضی از منابع صوتی، بریل، الکترونیکی و حسی‌لمسی را که می‌خواهند، با کمک این مراکز تهیه کنند. همچنین دسته‌ای از این مراکز انواع دوره‌های آموزشی و فعالیت‌های فرهنگی را برای افراد نابینا و کم‌بینا برگزار می‌کنند.
درکل این مراکز پایگاه‌های خوبی برای ارتباط با افرادی هستند که شرایط مشترکی دارند و می‌توانند تجارب خود را با یکدیگر تبادل کنند. این مراکز را که به افراد نابینا و کم‌بینا خدمات کتابداری ارائه می‌دهند، می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم کرد:
- کتابخانه‌های دانشگاهی مثل بخش نابینایان کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران
- کتابخانه‌های دولتی مثل کتابخانۀ نابینایان رودکی سازمان بهزیستی شهر تهران
- کتابخانه‌های خصوصی مثل کتابخانۀ حسینیۀ ارشاد شهر تهران
- نهاد کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور
- مراکز فراگیر کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سراسر کشور
- کتابخانه‌های الکترونیکی سامسونگ سراسر کشور
- کتابخانه‌های سازمان فرهنگی‌هنری شهرداری‌های سراسر کشور
این مراکز از طریق مراجعۀ حضوری، ارسال بسته‌های پستی یا لینک دانلود اینترنتی، منابع خود را در اختیار افراد نابینا و کم‌بینا قرار می‌دهند و انواع دوره‌های آموزشی و فعالیت‌های فرهنگی خود را به‌صورت حضوری یا آنلاین برگزار می‌کنند و درکل می‌کوشند در هر استان پایگاهی داشته باشند تا بتوانند بهتر و سریع‌تر به اعضای خود کمک کنند. گروه خدمات کتابداری برای کودکان نابینا و کم‌بینای شورای کتاب کودک، مشخصات این مراکز را در یک پایگاه اطلاعاتی طبقه‌بندی کرده و اطلاعات جمع‌آوری‌شده را برای مشاهده و دانلود، در وبگاه شورا قرار داده است. افراد با آسیب بینایی در سراسر کشور می‌توانند با مراجعه به فهرست شورای کتاب کودک، نزدیک‌ترین مراکز به محل سکونت خود را شناسایی کنند و با ارائۀ کارت معلولیت در آنها عضو شوند و از انواع خدماتشان استفاده کنند.
پایگاه‌های اینترنتی ارائه‌دهندۀ کتاب‌های صوتی و الکترونیکی
برخی از وبگاه‌‌ها و گروه‌های موجود در شبکه‌های اجتماعی به افراد نابینا و کم‌بینا کمک می‌کنند تا بخشی از نیازهای مطالعاتی خود را رفع کنند. این پایگاه‌های اینترنتی تنها کتاب‌های صوتی و الکترونیکی خود را در اختیار افراد با آسیب بینایی قرار می‌دهند. اسامی و لینک دسترسی به برخی از این پایگاه‌ها را می‌توان در ادامه مشاهده کرد.
- پایگاه اینترنتی کتابخانۀ بلین
- کتابخانۀ دانش‌آموزی و کتابخانۀ صوتی وبگاه گوش کن – محلۀ نابینایان
- کتاب‌های قصۀ شب وبگاه سوینا
انتشاراتی‌های تولیدکننده و اپلیکیشن‌های فروش کتاب‌های صوتی و بریل
افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند با کمک اپلیکیشن‌هایی مثل نوار و واوبوک بخشی از کتاب‌های صوتی خود را خریداری کنند. همچنین ناشران بسیاری مثل نوین‌کتاب، آوانامه و ماه‌آوا در جامعه فعالیت می‌کنند که تنها به تولید کتاب صوتی می‌پردازند و افراد با آسیب بینایی می‌توانند از فروشگاه‌های اینترنتیِ این انتشاراتی‌ها، محصولات صوتی آنها را تهیه کنند. علاوه‌بر‌این برخی از ناشران مثل چشمه، مدرسه، کانون فرهنگی آموزش قلم‌چی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در کنار چاپ کتاب‌های کاغذی به تولید کتاب‌های بریل و صوتی خود نیز می‌پردازند و افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند با مراجعه به فروشگاه‌های اینترنتی انتشاراتی‌های مذکور مشخصات این کتاب‌ها را ببینند و آنها را برای خود بخرند.
اپلیکیشن‌ها و کانال‌های قصه و لالایی و نمایش
اپلیکیشن‌هایی مثل آی قصه، پادکست‌‌هایی در نرمافزارهای کاربردی پادگیر مانند کانال همراهِ مادر و کودک و کانال‌هایی در شبکه‌های اجتماعی مانند گروه قصه‌گویی و کتاب‌خوانی برای کودک بیمار شورای کتاب کودک و گروه بامداد سخن شورای کتاب کودک هستند که به‌طور اختصاصی برای کودکان تولید محتوا می‌کنند و والدین افراد با آسیب بینایی می‌توانند از طریق آنها، انواع قصه، لالایی و نمایش را برای فرزندان خود تهیه کنند.
نرمافزارهای صفحه‌خوان
با گسترش نرم افزارهای صفحه خوان امکان تبدیل نوشته‌های الکترونیکی به صوت داخل کامپیوتر و گوشی همراه، برای افراد با آسیب بینایی فراهم شده است و از این طریق این افراد می‌توانند کتاب‌ها و مطالب الکترونیکی را بخوانند. معروف‌ترین صفحه‌خوان‌ها شامل: اِن‌وی‌دی‌اِ و جاز برای ویندوز و تاک‌بَک برای اندروید و ویس‌اُوِر برای آی‌او‌اِس هستند.
نرمافزارهای درشت‌نمایی یا بهبود دید
افراد کم‌بینا می‌توانند با توجه به سلیقه و میزان بینایی خود، با کمک نرمافزارهای درشت‌نمایی، اندازۀ تمام نوشته‌ها را در کامپیوتر و گوشی همراه بزرگ کنند تا آنها را راحت‌تر بخوانند. همچنین این افراد با استفاده از این قابلیت به فراخور شرایط بینایی، می‌توانند میزان نور نمایشگر، روشنی یا تیرگی صفحه و تضاد رنگ بین نوشته‌ها و پس‌زمینه را تنظیم کنند تا مطالب نوشتاری را بهتر ببینند.
اپلیکیشن‌های خرید و خواندن کتاب‌های الکترونیکی و صوتی
با توسعۀ اپلیکیشن‌های کتاب‌خوان تمام اعضای جامعه می‌توانند با کمک کامپیوتر و گوشی همراه، انواع کتاب‌های الکترونیکی و صوتی را بخرند و بخوانند. فیدیبو و طاقچه و کتابراه اپلیکیشن‌های موجود کتاب‌خوانی هستند که کاربران ایرانی می‌توانند کتاب‌های خود را با کمک آنها تهیه کنند.
این اپلیکیشن‌ها کتاب‌ها را با سه فرمت PDF، EPUB و MP3 در اختیار کاربران خود قرار می‌دهند که فرمت‌های EPUB و MP3 برای افراد با آسیب بینایی قابل‌استفاده است؛ چراکه این افراد می‌توانند با کمک صفحه‌خوان‌های خود کتاب‌هایی را با فرمت EPUB بدون هیچ مشکل و تبدیلی بخوانند و پخش‌کنندۀ کتاب‌هایی با فرمت MP3 این اپلیکیشن‌ها هم برای تمام اشخاص دسترس‌پذیر است. از سوی دیگر، این اپلیکیشن‌ها امکانات متنوعی برای تغییر رنگ زمینه و نوشته، فاصلۀ بین خط‌ها و اندازۀ نوشته‌ها دارند که خواندن را برای افراد کم‌بینا راحت‌تر می‌کند.
کتابخانه‌های اشتراکی یکی دیگر از قابلیت‌های جذاب این اپلیکیشن‌ها است که کاربران می‌توانند تنها با پرداخت حق عضویت دوره‌ای، کتاب‌های خود را از این کتابخانه‌های مجازی قرض بگیرند. فیدی پلاس کتابخانۀ اشتراکی اپلیکیشن فیدیبو و طاقچه بی‌نهایت کتابخانه اشتراکی اپلیکیشن طاقچه است.
نویسه‌خوان‌های نوری
انواع نرمافزارهای نویسه‌خوان نوری به افراد با آسیب بینایی کمک می‌کنند تا مطالب و نوشته‌های گرافیکی را مثلاً با فرمت PDF یا JPG به فرمت‌هایی مثل DOC یا TXT تبدیل کنند تا بتوانند این مطالب تبدیل‌شده را با صفحه‌خوان‌ها بخوانند. نرم‌افزار کِرزوِرل معروف‌ترین نویسه‌خوان نوری است که برای تبدیل منابع انگلیسی توسعه یافته است و افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند برای تبدیل مطالب خود مثل محتواهای علمی یا فراگیری زبان، از آن استفاده کنند. نویسه‌خوان‌های قابل‌توجهی برای مطالب فارسی هم توسعه یافته است که نرم‌افزار google OCR for Persian blinds یکی از بهترین آنها است که با کمک یکی از قابلیت‌های Google Drive به افراد با آسیب بینایی کمک می‌کند تا تبدیل فایل‌های غیرقابل‌فهم برای صفحه‌خوان‌های افراد نابینا را به مطالب قابل‌استفاده انجام دهند؛ علاوه‌بر‌این می‌توان در بازارهای نرم‌افزار، نویسه‌خوان‌های مناسبی را برای گوشی همراه پیدا کرد. اِنویژِن‌اِی‌آی، اینستاریدِر و سالیوان‌پِلاس معروف‌ترین نویسه‌خوان‌هایی هستند که به افراد نابینا و کم‌بینا کمک می‌کنند تا محتوای چاپی را مطالعه کنند.
وبگاههای جستجوی مقاله‌ها و پایان‌نامه‌های علمی
با توسعۀ نرمافزارهای صفحه خوان و نویسه‌خوان، پژوهشگران نابینا و کم‌بینا نیز می‌توانند بیشتر منابع علمی و پژوهشی را بخوانند و بیش‌از‌پیش، مستقل، به فعالیت‌های تحقیقاتی خود بپردازند؛ برای مثال وبگاه نورمگز فرمت HTML مقاله‌ها و پایان‌نامه‌ها را در اختیار کاربران خود قرار می‌دهد که پژوهشگران با آسیب بینایی می‌توانند حتی بدون هیچ تغییر و تبدیلی این مطالب علمی را با صفحه‌خوان‌ها بخوانند یا وبگاههای مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی و بانک اطلاعات نشریات کشور فرمت PDF مقاله‌ها و پایان‌نامه‌ها را به پژوهشگران می‌دهند که افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند با کمک نرمافزارهای نویسه‌خوان، این مطالب را به فرمت‌های قابل‌فهم برای صفحه‌خوان‌ها تبدیل کنند و بعد آنها را بخوانند.
وبگاههای خبری و فرهنگ‌نامه‌ها و لغت‌نامه‌ها
با دسترس‌پذیر شدن وبگاههای اینترنتی، افراد نابینا و کم‌بینا نیز با کمک نرمافزارهای صفحه‌خوان که علاقه‌مند پیگیری اخبار هستند، می‌توانند از وبگاههای خبرگزاری استفاده کنند و اگر به دنبال تعریف مفهومی یا معنای کلمه‌ای هستند، می‌توانند به انواع وبگاههای فرهنگ‌نامه و لغت‌نامه مراجعه کنند.
تجهیزات الکترونیکی مطالعه
اکنون تجهیزات الکترونیکی متنوعی وجود دارد که افراد نابینا و کم‌بینا می‌توانند با کمک آنها راحت‌تر مطالعه کنند. دستگاه‌های درشت‌نمای الکترونیکی، ذره‌بین‌های دیجیتالی‌ای هستند که یک دوربین مداربسته دارند و افراد کم‌بینا می‌توانند در نمایشگرهای متصل به این دستگاه‌ها، متون کاغذی و چاپی را به‌اندازۀ دلخواه درشت کنند و رنگ نوشته‌ها و پس‌زمینه را تغییر بدهند. از سویی نمایشگرهای بریل، دستگاه‌های الکترو‌مکانیکی هستند که سیستم‌عامل مستقل دارند یا به کامپیوتر و گوشی همراه وصل می‌شوند و کاراکترهای بریل را با استفاده از نقطه‌هایی که در ردیفی از سوراخ‌ها بالا و پایین می‌روند نشان می‌دهند. افراد نابینا که امکان استفاده از نمایشگرهای معمولی را ندارند، می‌توانند از این وسیله استفاده کنند تا امکان خواندن نوشته‌های الکترونیکی را پیدا کنند؛ علاوه‌بر‌این چاپگرهای برجسته‌ای وجود دارد که با کمک آنها می‌توان متون را برای افراد نابینا با کاربرد‌های مختلف تهیه کرد. این چاپگرها به کامپیوتر متّصل می‌شوند و مشابه چاپگر جوهر‌افشان، عمل می‌کنند، ولی به‌جای چاپ جوهری، اشکال، خطوط و حروف را روی کاغذ مخصوص سوراخ یا برجسته می‌سازند.
نرمافزارهای مبدل متن به پرونده صوتی
در پایان باید به نرمافزارهای گویاساز مانند بالابولکا و سُهره اشاره کرد که نوشته‌های الکترونیکی را با کمک موتور‌های صوتی کامپیوتری، به فرمت MP3 تبدیل می‌کنند و می‌توان با کمک آنها کتاب صوتی تولید کرد.
